نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیات علمی گروه فلسفه اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی ـ واحد بندر عباس

2 عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی-واحد بندرعباس

چکیده

سید محمد‌هاشم پورمولا*
عبد العلی شکر**
حسن عدالت و قبح ظلم از احکام عقل عملی است که به دلیل اشتمال بر حفظ نوع و مصالح عامه، از قضایای عقلایی نیز محسوب می‌شود. بین حکم عقل و حکم شرع ملازمه وجود دارد. معیار قضیه اولی بودن، آن است که با تصور دو طرف قضیه، حکم صادر شود که این مسئله در مورد قضیه مذکور صادق است. در قضایای اولی، بحث از مطابقت با نفس الامر و واقع و یقین مطرح است. اما در قضایای عقلایی و آراء محموده، بحث از تطابق با آراء عقلا مورد نظر است. بنابراین مصادیق عدالت و ظلم باید بر اساس حق، یقین و قطع از طرف عقل تشخیص داده شود. هرگاه عقل با ادراک تام و کامل، مصلحت یا مفسده بدون مزاحم را در تشخیص مصداق عدل و ظلم کشف کرد، نظر او معتبر است.
 


* ستادیار دانشگاه شیراز (نویسنده مسئول)                                                   pourmola@shirazu.ac.ir


** دانشیار دانشگاه شیراز                                                          ashokr@rose.shirazu.ac.ir

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Realm of reason in discernment of justice instances

نویسندگان [English]

  • Mohammad nejati 1
  • Morteza Safdari Niyak 2

1 Member of the faculty of the Islamic Philosophy Department of the Islamic Azad University - Bandar Abbas branch

2 Member of the academic staff of Islamic Azad University - Bandar Abbas branch

چکیده [English]

Seyed Mohammad Hashem Pourmola*
Abdolali Shokr**
Goodness of justice and badness of evil are from injunctions of the practical reason that because of preserving human and public interests are also from rational propositions. There is inherence between injunction of reason and decree of the Law. The criterion of primal proposition is that with imagine two sides of proposition, the injunction is issued, that in the former case, the issue is true. In the primal propositions, is argued about correspondence with actuality, reality and assurance; But in rational propositions and laudable opinions, correspondence with views of the wise is a foremost problem.  Thus instances of justice and injustice must be detected on the basis of truth and certainty. Whenever reason discovers interests or corruption without bothering in distinguish instance of justice and evil by a total and complete perception, his view will be valid.
 


* Shiraz University, Shiraz, Iran          pourmola@shirazu.ac.ir.


** Shiraz University, Shiraz, Iran        ashokr@rose.shirazu.ac.ir.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Justice
  • Evil
  • reason
  • the wise
  • certainty
  • interest

. نتیجه‌گیری

عقل توانایی درک حسن و قبح برخی از افعال را دارد. برای مثال عقل حکم می‌کند که «عدل نیکو است» و «ظلم ناپسند است». حسن و قبح عقلی به معنای برخورداری فعل از وجهی که سبب شود انجام دهنده آن در نزد عقل به دلیل انجامش با مدح و ثواب یا ذم و عقاب روبرو شود.

آنچه که در اثبات صغرا در مستقلات عقلیه با ارائه ادله پذیرفته شد، نظر مشهور مبنی بر اوّلی بودن حسن عدل و قبح ظلم بود. همچنین بنا بر هر دو نظر مطرح در این زمینه، قاعده ملازمه بین حکم عقل و شرع اثبات می‌شود.

از یافته‌های ارائه شده در ثمره نزاع بین نظر مشهور و غیر مشهور جهت یافتن قلمرو عقل در تشخیص مصادیق عدالت این است که اگر این قضایا از اولیّات باشد، بحث از یقین، حق و عالم واقع نسبت به دو قضیه حسن عدل و قبح ظلم مطرح می‌شود. بر این اساس شناخت مصادیق آنها باید یقینی و براساس اطمینان به حق و واقع بودن آنها در هر زمینه‌ای باشد. درنتیجه، نظر عقلا و عرف به خودی خود نمی‌تواند مرجع شناخت مصادیق عدالت و ظلم باشد، مگر اینکه با وصف یقین و اطمینان همراه باشد. بنابراین عقل را یارای تشخیص مصادیق عدالت و ظلم است، با این شرط که آن را بر اساس یقین و قطع دریابد؛ چراکه مصادیق عدل و ظلم و به عبارت دیگر، یافتن مواضع شایسته و امور بایسته که بر اساس حق باشد، با ظن و گمان تحقق نمی‌یابد.

منشأ برخی از فتاوی مراجع نیز همین تشخیص عقلانی مصادیق عدالت در مقام اثبات است. بدین معنی که فقها بدون تکیه بر عرف، بلکه با علم و اطمینان مبتنی بر عقل، به عدل و ظلم استناد می‌کنند. مصلحت و مفسده برخی از افعال در عالم واقع و ثبوت، سبب حکم به وجوب و حرمت و یا تحقق عناوین عدل و ظلم می‌شود. برخی از این مفاسد و مصالح به قدری در عالم اثبات واضح و عیان است که همه به آن اذعان دارند و حکم به عدل یا ظلم بودن آن با قطع و یقین می‌کنند.

1 . قرآن کریم
2 . آملی، محمد تقی، (1413ق). المکاسب و البیع، ج2، تقریرات درس محمد حسین غروی نائینی، قم: موسسة النشر الاسلامی.
3 . ابن منظور، أبی الفضل جمال الدین محمد بن مکرم (1414ق). لسان العرب. ج11، بیروت: دارالفکر- دارالصادر.
4 . ابو علی، حسین بن عبد اله بن سینا (1403ق). الاشارات و التنبیهات. ج1، شرح: خواجه نصیر الدین الطوسی، شرح الشرح: قطب الدین الرازی، قم: دفتر نشر کتاب.
5 . ---- (1364). النجاة «فی الحکمة المنطقیة و الطبیعیة و الالهیة». تهران: مرتضوی.
6 . ارسطو (1384). مابعدالطبیعه. ترجمه: شرف الدین خراسانی، تهران: حکمت.
7 . --- (1979م). کتاب الاخلاق. ترجمه: اسحاق بن حنین، تحقیق: عبدالرحمن بدوی، کویت: وکالة المطبوعات.
8 . --- (1405ق). کتاب البرهان. تحقیق: عبدالرحمن بدوی، کویت: مجلس الوطنی للثقافه و الفنون والآداب.
9 . اصفهانی، محمد (1404ق). الفصول الغرویة. قم: دار إحیاء العلوم الإسلامیة.
10 . اندلسی، ابن حزم (بی تا). محلی. ج7، تحقیق: احمد محمد شاکر، بیروت: دار الفکر.
11 . انصاری، مرتضی (1420ق). کتاب المکاسب، ج1، قم: الم
12 . ؤتمر العالمی بمناسبة الذکرى المئویة الثانیة لمیلاد الشیخ الأنصاری.
13 . --- (بی تا). مطارح الانظار. مقرر: ابو القاسم کلانتر، قم: موسسة آل البیت^.
14 . بحرانی، کمال الدین میثم بن علی بن میثم (1406ق). قواعد المرام فی علم الکلام. تحقیق: سید احمد حسینی، قم: مکتبة آیة ا... العظمی المرعشی النجفی.
15 . بهسودی، سید محمد سرور (1417ق). مصباح الاصول. ج2، تقریرات درس آیة الله سید ابوالقاسم خویی، قم: مکتبة الداوری.
16 . تونی، فاضل (1412ق). الوافیة فی الأصول. محقق: محمد حسین الرضوى الکشمیرى، قم: مجمع الفکر الإسلامی.
17 . جرجانى، میر سید شریف (1370). کتاب التعریفات، تهران: ناصرخسرو.
18 . حکیم، عبد الصائب (1413ق). منتقی الاصول. ج4، تقریرات درس آیة الله سید محمد حسینی روحانی، قم: مطبعة أمیر.
19 . حکیم، محمد تقی (1418ق). الاصول العامة. ج2، بی جا: المجمع العالمی لاهل البیت^.
20 . حلی، ابن إدریس (1410ق). السرائر، ج2، قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین.
21 . حلی، ابو القاسم نجم الدین جعفر ابن الحسن یحیی بن سعید هذلی (1407ق). نهج الحق و کشف الصدق، تحقیق: عین الله الحسنی الارموی، قم: موسسه الدار الهجرة.
22 . --- (1375). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد قسم الالهیات. تعلیق: جعفر سبحانی، قم: موسسة الامام الصادق.
23 . خمینی، روح ا... (1421ق). کتاب البیع، ج2، تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار الامام الخمینی.
24 . خوئی، سید ابوالقاسم (1368). أجودالتقریرات. ج2، تقریرات درس آیة الله محمد حسین نائینی، قم: مکتبة مصطفوی.
25 . خوانساری، احمد (1405ق). جامع المدارک فی شرح المختصرالنافع. ج4، تعلیق علی اکبر غفاری، تهران: مکتبة الصدوق.
26 . دشتی، محمد (1382). ترجمه نهج البلاغه، قم: موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمومنین×.
27 . زبیدی، محب الدین أبی فیض السید محمد مرتضى الحسینی الواسطی (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس. ج15، بیروت: دار الفکر.
28 . زرکشی، بدر الدین محمد بن بهادر بن عبد الله الشافعی (1413ق). البحر المحیط فی اصول الفقه. کویت: وزارت الاوقاف و الشوون الاسلامیه.
29 . سبحانی، جعفر (بی تا). الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل. به قلم حسن محمد مکی العاملی، بی جا: الدار الاسلامیة.
30 . --- (بی تا). رسالة فی التحسین و التقبیح العقلیین. بی‌جا، بی‌نا.
31 . سبزواری، ملاهادی (1375). شرح الاسماء فی شرح دعا الجوشن الکبیر. تحقیق: نجفقلی حبیبی، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
32 . صافی، لطف الله (بی تا). ثلاث رسائل فقهیة. بی‌جا، بی‌نا.
33 . صدر، محمد باقر (1417ق). بحوث فی علم الاصول. ج4، تقریر: سید محمود‌هاشمی حسینی، قم: موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی.
34 . --- (1395ق). معالم الجدیدة للاصول. تهران: مکتبة النجاح.
35 . طباطبایی، سیدمحمدحسین (1417ق). المیزان فى تفسیرالقرآن‏. ج1، قم: دفترانتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه قم.
36 . --- (بی تا). حاشیه کفایه. قم: بنیاد علمی فکری العلامة الطباطبائی.
37 . طریحی، فخرالدین (بی تا). مجمع البحرین. ج3، بی جا: دفتر نشر فرهنگ اسلامی. ‌
38 . طوسی، ابی جعفر محمد بن الحسن بن علی (بی تا). النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، قم: انتشارات قدس محمدی.
39 . طوسی، نصیرالدین محمد (1403ق). شرح الاشارات و التنبیهات. ج1، قم: دفتر نشر کتاب.
40 . علی‌اکبریان، حسنعلی (1386). قاعده عدالت در فقه امامیه(گفتگو با جمعی از اساتید حوزه و دانشگاه). قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
41 . علی دوست، ابو القاسم (1381). فقه و عقل. قم: مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه.
42 . غروی اصفهانی، محمدحسین (1374). نهایةالدرایة. ج2، قم: مکتبة سیدالشهداء×.
43 . فارابی، ابو نصر (1983م). رسالة فی معانی العقل. تحقیق: موریس بریج، بیروت:
دارالمشرق.
44 . --- (1405ق). الجمع بین رایی الحکیمین. تهران: الزهراء.
45 . قطب الدین محمد بن محمد بن ابی جعفر الرازی (1403ق). شرح الشرح الاشارات و التنبیهات. ج2، قم: دفتر نشر کتاب.
46 . کلینی رازی، ابی جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق (1363). الاصول من الکافی. ج5، تصحیح و تعلیق: علی أکبر غفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
47 . لاهیجی، عبدالرزاق (1362). سرمایه ایمان در اصول اعتقادات. تصحیح صادق لاریجانی آملی، تهران: انتشارات الزهراء.
48 . مطهری، مرتضی (1372). عدل الهی. تهران: صدرا.
49 . مظفر، محمد رضا (1419). اصول الفقه. ج1، قم: مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی.