نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه خوارزمی
چکیده
بدون تردید محمّد عبده یکی از برجستهترین مفسّران اصلاحگرای اهل سنت در سده معاصر بهشمار میآید. نوگرایی و خردگرایی بهعنوان مهمترین شاخصههای اندیشه اصلاحی عبده، در آثار وی ظهور و بروز دارد. او با تمایلات علمگرایانه و روش عقلی تجربی به تبیین مسائل کلامی، اجتماعی و تربیتی میپردازد. این پژوهش بر مبنای بررسی و تحلیل محتوای آثار و اندیشههای عبده در صدد پاسخ به این پرسش است که آیا میتوان او را نومعتزلی دانست یا خیر؟ بر اساس یافتههای پژوهش، اگرچه وی همانند متفکران اشاعره به کارآمدی عقل نظری در شناخت و تبیین معارف دین باور دارد؛ امّا پیرامون کارکرد عقل عملی مانند متکلمان معتزله میاندیشد. از اینرو حسن و قبح را عقلی میداند. افزون بر این، در طرح مباحث مرتبط با عدل مانند اختیار انسان، وجوب علیالله، تکلیف ما لایطاق، وعده و وعید، شرور، هدایت و ضلالت با معتزله همعقیده است. بنابراین برخلاف ادعای برخی پژوهشگران، وی نومعتزلی است.
[1]. استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه خوارزمی irahmadi_a@yahoo.com
تازه های تحقیق
نتیجه گیری
روش عبده در تبیین مسائل کلامی، مبتنی بر روش عقلی غیرفلسفی و متأثر از یافتههای علوم تجربی است؛ چنانکه تأویلهای مادّی و حسّگرایانه و تمثیلی وی در مواردی سبب مخالفت شدید با عقل فلسفی شده است. با وجود نگرش تشبیهی عبده به واقعیات فراطبیعی، نمیتوان او را یکسره موافق با عقل تجربی و مخالف با رویکرد سنّتی در تبیین مباحث اعتقادی دانست؛ چنانکه در مباحث توحیدی مانند معناشناسی صفات الهی ضمن پایبندی به روش تفویضی سلف صالح، رویکردی مشابه اشاعره ارائه میکند. با این حال، در طرح برخی موضوعات کلامی مانند مسائل عدل الهی از اصول فکری اشاعره عدول میکند و پایبندی به آن را نمیپذیرد. با تأمّل درمییابیم نحوه پرداختن و اندیشیدن عبده در این مسائل، مشابه معتزله است. ریشه چنین تقابلی با مبانی اشاعره را باید در پذیرش کارکرد عقل عملی دانست. شاخصترین عوامل رویکرد عبده به گرایش نواعتزالی عبارتند از: نگرش تجدّدخواهانه و اصلاحگرایانه، تقابل با نگرشهای علمگریز و عقلستیز، مبارزه با نظام فکری جبرگرایانۀ اشاعره، مقابله با اختلافهای فرقهای و غیره. با وجود زمینههای اصلاحگرایی، نفی کامل اندیشههای اعتزالی عبده بهویژه در مباحث عدل الهی، ناشی از بیدقتی در استدلال است. حال آنکه با تطبیق سخنان عبده و معتزله آشکارا به همسویی آنها پیمیبریم. بنابراین پافشاری برخی پژوهشگران بر نادرستی معرفی عبده بهعنوان احیاگر اندیشههای اعتزالی در دوران معاصر و اینکه تعبیر نومعتزله در حقیقت همان گفتمان اصلاحگرایی مبتنی بر عقلانیت است؛ از بیدقتی در اندیشهها و آثار عبده ناشی میشود.
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
Review of Neo-Itezaly thoughts of Mohammad Abdoh
نویسنده [English]
- Abdollah Mirahmadi
Assistant Professor of Hadith and Qur`nic Sciences Department, University of Kharazmi.
چکیده [English]
Without any doubt, Mohammad Abdoh is one of the most prominent sunni reformer commentators in contemporary century. Modernism and rationalism as the most important indicators of Abdoh reformist thought, is seen in his works. He with scientific tendencies and experimental rational method explains theological, social and educative subjects. This research is based on the content analysis of the works and thoughts of Abdoh, is trying to answer the question of whether can call him Neo-Mu’tazily or not? According to research findings, although he like the Ash'arist thinkers believes effectiveness of theoretical reason in recognizing and explaining the teachings of religion, but about the effectiveness of practical reason thinks like the Mu’tazily theologians. Hence, he believes that good and evil is rational. Moreover, in expressing subjects related to justice such as human freedom, obligatory on allah, task out of power, promise and warning, evils, guidance and aberration agrees with Mu’tazila. So, contrary to the claims of some researchers, he is the Neo-Mu’tazily
کلیدواژهها [English]
- Mohammad Abdoh
- Neo-Mu’tazila
- Ash'arist
- Effectiveness of practical reason
- Justice of God