نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه خوارزمی

چکیده

بدون تردید محمّد عبده یکی از برجسته‏ترین مفسّران اصلاح‏گرای اهل سنت در سده معاصر به‏شمار می‏آید. نوگرایی و خردگرایی به‏عنوان مهم‏ترین شاخصه‏های اندیشه اصلاحی عبده، در آثار وی ظهور و بروز دارد. او با تمایلات علم‏گرایانه و روش عقلی تجربی به تبیین مسائل کلامی، اجتماعی و تربیتی می‏پردازد. این پژوهش بر مبنای بررسی و تحلیل محتوای آثار و اندیشه‏های عبده در صدد پاسخ به این پرسش است که آیا می‏توان او را نومعتزلی دانست یا خیر؟ بر اساس یافته‏های پژوهش، اگرچه وی همانند متفکران اشاعره به کارآمدی عقل نظری در شناخت و تبیین معارف دین باور دارد؛ امّا پیرامون کارکرد عقل عملی مانند متکلمان معتزله می‏اندیشد. از این‏رو حسن و قبح را عقلی می‏داند. افزون بر این، در طرح مباحث مرتبط با عدل مانند اختیار انسان، وجوب علی‏الله، تکلیف ما لایطاق، وعده و وعید، شرور، هدایت و ضلالت با معتزله هم‏عقیده است. بنابراین برخلاف ادعای برخی پژوهشگران، وی نومعتزلی است.
 


[1]. استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه خوارزمی                                 irahmadi_a@yahoo.com

تازه های تحقیق

نتیجه‏ گیری

روش عبده در تبیین مسائل کلامی، مبتنی بر روش عقلی غیرفلسفی و متأثر از یافته‏های علوم تجربی است؛ چنان‏که تأویل‏های مادّی و حسّ‏گرایانه و تمثیلی وی در مواردی سبب مخالفت شدید با عقل فلسفی شده است. با وجود نگرش تشبیهی عبده به واقعیات فراطبیعی، نمی‏توان او را یکسره موافق با عقل تجربی و مخالف با رویکرد سنّتی در تبیین مباحث اعتقادی دانست؛ چنان‏که در مباحث توحیدی مانند معناشناسی صفات الهی ضمن پایبندی به روش تفویضی سلف صالح، رویکردی مشابه اشاعره ارائه می‏کند. با این حال، در طرح برخی موضوعات کلامی مانند مسائل عدل الهی از اصول فکری اشاعره عدول می‏کند و پایبندی به آن را نمی‏پذیرد. با تأمّل درمی‏یابیم نحوه پرداختن و اندیشیدن عبده در این مسائل، مشابه معتزله است. ریشه چنین تقابلی با مبانی اشاعره را باید در پذیرش کارکرد عقل عملی دانست. شاخص‏ترین عوامل رویکرد عبده به گرایش نواعتزالی عبارتند از: نگرش تجدّدخواهانه و اصلاح‏گرایانه، تقابل با نگرش‏های علم‏گریز و عقل‏ستیز، مبارزه با نظام فکری جبرگرایانۀ اشاعره، مقابله با اختلاف‏های فرقه‏ای و غیره. با وجود زمینه‏های اصلاح‏گرایی، نفی کامل اندیشه‏های اعتزالی عبده به‏ویژه در مباحث عدل الهی، ناشی از بی‏دقتی در استدلال‏ است. حال آنکه با تطبیق سخنان عبده و معتزله آشکارا به همسویی آنها پی‏می‏بریم. بنابراین پافشاری برخی پژوهشگران بر نادرستی معرفی عبده به‏عنوان احیاگر اندیشه‏های اعتزالی در دوران معاصر و اینکه تعبیر نومعتزله در حقیقت همان گفتمان اصلاح‏گرایی مبتنی بر عقلانیت است؛ از بی‏دقتی در اندیشه‏ها و آثار عبده ناشی می‏شود.

 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Review of Neo-Itezaly thoughts of Mohammad Abdoh

نویسنده [English]

  • Abdollah Mirahmadi

Assistant Professor of Hadith and Qur`nic Sciences Department, University of Kharazmi.

چکیده [English]

Without any doubt, Mohammad Abdoh is one of the most prominent sunni reformer commentators in contemporary century. Modernism and rationalism as the most important indicators of Abdoh reformist thought, is seen in his works. He with scientific tendencies and experimental rational method explains theological, social and educative subjects. This research is based on the content analysis of the works and thoughts of Abdoh, is trying to answer the question of whether can call him Neo-Mu’tazily or not? According to research findings, although he like the Ash'arist thinkers believes effectiveness of theoretical reason in recognizing and explaining the teachings of religion, but about the effectiveness of practical reason thinks like the Mu’tazily theologians. Hence, he believes that good and evil is rational. Moreover, in expressing subjects related to justice such as human freedom, obligatory on allah, task out of power, promise and warning, evils, guidance and aberration agrees with Mu’tazila. So, contrary to the claims of some researchers, he is the Neo-Mu’tazily
 


 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mohammad Abdoh
  • Neo-Mu’tazila
  • Ash'arist
  • Effectiveness of practical reason
  • Justice of God
1. قرآن کریم
2. ابن‏حجّاج قشیری، مسلم، (بی‏تا). الجامع الصحیح، بیروت، دارالفکر.
3. ایازی، محمدعلی، (1414). المفسّرون حیاتهم و منهجهم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
4. برنجکار، رضا، (1394). روش‏شناسی علم کلام: اصول استنباط و دفاع در عقاید، قم، دارالحدیث.
5. پترسون، مایکل و دیگران، (1376). عقل و اعتقاد دینی، ترجمه احمد نراقی و ابراهیم سلطانی، تهران: طرح‏نو.
6. پیروزفر، سهیلا و رستمی، محمدحسن و زرنوشه فراهانی، حسن، (1393). «گفتمان اصلاح‏گرایی یا اعتزال معاصر؛ رویکردی انتقادی به ادعای وجود مکتب نومعتزله»، فصلنامه آینه معرفت، شماره 41، ص83-108.
7. تفتازانی، مسعودبن عمر، (1409). شرح‏المقاصد، تحقیق عبدالرحمن عمیره، قم، الشریف الرضی.
8. جعفری، محمدتقی، (1372). تحلیل شخصیت خیام، تهران: کیهان.
9. حلّی، ابن‏مطهر، (1982). نهج‏الحق و کشف‏الصدق، تعلیقات عین‏الله حسنی ارموی‏، بیروت، دارالکتاب اللبنانی.
10. ربّانی‏گلپایگانی، علی، (1387). عقاید استدلالی، قم، هاجر.
11. ـــــــــــــــــــــــ، (1390). «جامع‏نگری در روش‏شناسی علم کلام»، فصلنامه کلام اسلامی، شماره 77، ص15-38.
12. ـــــــــــــــــــــــ، (1385). «جایگاه و گونه‏های روش عقلی در علم کلام»، فصلنامه معارف عقلی، شماره 3، ص33-44.
13. ـــــــــــــــــــــــ، (1393). فرق و مذاهب اسلامی، قم، نشرالمصطفی.
14. رشیدرضا، محمد، (1427). تاریخ الاستاذ الامام، قاهرة، دارالفضیلة.
15. ـــــــــــــــــــــــ، (1414). تفسیر القرآن العظیم الشهیر بتفسیر المنار، بیروت، دارالمعرفة.
16. رومی، فهدبن عبدالرحمن، (1407). منهج‏المدرسة العقلیة الحدیثة فی‏التفسیر، بیروت، مؤسسة الرسالة.
17. زمخشری، محمود، (1407). الکشاف عن حقائق غوامض‏التنزیل‏، بیروت، دارالکتاب العربی.
18. سبحانی، جعفر، (1381). جبر و اختیار، نگارش علی ربّانی‏گلپایگانی، قم، مؤسسه امام صادق×.
19. سروش، عبدالکریم، (1376). درسهایی در فلسفه علم الاجتماع، تهران، نشرنی.
20. سعیدی‏مهر، محمد، (1391). کلام (1)، تهران، سمت.
21. شحاته، عبدالله، (بی‏تا). منهج‏الامام محمد عبده فی‏التفسیر القرآن الکریم، قاهرة، نشرالرسائل الجامعیة.
22. شرفی، عبدالمجید، (1386). اسلام و مدرنیته، ترجمه مهدی مهریزی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
23. شریف، میان‏محمد، (1370). تاریخ فلسفه در اسلام، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
24. شهرستانی، عبدالکریم، (1364). الملل و النحل، ‏تحقیق محمد بدران‏، قم، الشریف الرضی.
25. طباطبایی، محمدحسین، (1417). المیزان فی تفسیر القرآن‏، قم، مکتبةالنشرالإسلامی‏.
26. عبده، محمد، (1341). تفسیر القرآن الکریم؛ جزء عمّ، قاهرة، شرکة مساهمة مصریة.
27. ـــــــــــــــــــــــ، (بی‏تا). رسالةالتوحید، تصحیح و تعلیق سیدمحمد رشیدرضا، قاهرة، شرکة الأمل للطباعة و النشر.
28. علوی، محمدحسین، (1385). «روش‏شناسی علم کلام»، فصلنامه معارف عقلی، شماره 3، ص91-113.
29. عماره، محمد، (1414). الاعمال الکاملة للامام محمدعبده، قاهرة، دارالشروق.
30. فخررازی، محمدبن عمر، (1406). اساس‏التقدیس فی علم الکلام، تحقیق احمد حجازی السقا، قاهره، مکتبة الکلیات الأزهریة.
31. فنایی، ابوالقاسم، (1375). درآمدی بر فلسفه دین و کلام جدید، قم، اشراق.
32. قاضی، احمدعرفات، (1999). مکانةالانسان فی‏فکر الاعتزالیة الجدیدة، مجلة رواق عربی، رقم 14، ص42-55.
33. گلی، جواد و یوسفیان، حسن، (1389). «جریان‏شناسی نومعتزله»، فصلنامه معرفت کلامی، شماره 3، ص113-140.
34. مطهری، مرتضی، (1387). کلیات علوم اسلامی، کلام، عرفان، حکمت عملی، تهران، صدرا.
35. معتزلی، قاضی عبدالجبار، (1965). شرح الاصول الخمسة، تعلیق احمد بن حسین بن ابی هاشم، قاهرة، دارالکتب العصریة.
36. معروف‏الحسنی، هاشم، (1371). شیعه در برابر معتزله، ترجمه سیدمحمد صادق عارف، مشهد، آستان قدس رضوی.
37. نصرتیان اهور، مهدی، (1394). «کاربستِ عقل نظری در استنباط آموزه‏های کلامی با تکیه بر متون کلامی»، فصلنامه تحقیقات کلامی، شماره 8، ص27-46.
38. وصفی، محمدرضا، (1387). نومعتزلیان، تهران، نگاه معاصر.