نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآن حوزه علمیه قم

2 گروه علوم قرآن و حدیث پردیس قم دانشگاه تهران

چکیده

آیه 22 سوره انبیاء«لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَه إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتَا» از منظر مفسران، متکلمان و فلاسفه‌ی فریقین یکی از ادله‌ی عقلی و نقلی برای اثبات توحید و از مصادیق پیوند عقل و دین محسوب می‌گردد. قیاس موجود در آیه به صورت یک قیاس استثنایی است که در آن با نفی تالی، نفی مقدم نتیجه گرفته می‌شود. اختلاف نظر محققین در مدلول آیه، در بیان ملازمه موجود در مقدمه اول قیاس (اگر در جهان چند إله وجود داشته باشد، جهان به فساد و تباهی کشیده می‌شود) است، از این رو تقریرهای متفاوتی از این استدلال ارائه داده‌اند. بنا بر تقریر چهارم، از آن رو که هر معلولى قائم به علت هستی بخش خود و عین ربط به علت خود است، اگر دو یا چند علت هستى بخش در عرض هم در عالم فرض شوند، معلول‌های هریک از آن دو به علت خودش وابسته بوده و هیچ گونه وابستگى به علت دیگر ندارند. در اینصورت تعدد آلهه مستلزم نظام‌هایی متعدد و غیر وابسته به همدیگر است که با نظام واحد موجود در جهان که پیوند بین پدیده‌های آن مشهود است، منافات دارد. این تقریر با ظاهر آیه و نفی اعتقاد مشرکان در اتخاذ اربابی برای تدبیر عالم در عین اعتقاد به توحید خالقی، سازگار‌تر است و با توجه به ارتباط دو سویه توحید ربوبی و توحید الوهی، برهانی متقن بر توحید ربوبی و توحید الوهی محسوب می شود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Evaluation of the Narrations of the Theory of Providence in: “Had there been other deities in the heavens and the earth besides God, both the heavens and the earth would have been destroyed”

نویسندگان [English]

  • mohammad reza khani 1
  • fatallah najarzadegan 2

1 tafsir

2 pardis qom

چکیده [English]

The verse 22 of Sura AL-ANBIYA: “Had there been other deities in the heavens and the earth besides God, both the heavens and the earth would have been destroyed” is considered by the commentators, theologians, and philosophers of the denominations to be one of the rational and transcendental proofs to prove unity that serves as an example of the link between reason and religion. The analogy in the verse is an exceptional analogy in which with modus tollens the modus ponens is resulted. The controversy of the scholars is in the revelation of the verse in the expression of the coexistence in the first part of the analogy (Had there been other deities in the heavens and the earth besides God, both the heavens and the earth would have been destroyed); therefore different narrations are available on this argument. According to the fourth narration since any effect exists due to its cause and has a reason, if two or more causes are assumed along together in the universe, their effects will be dependent on their own cause and have no dependence on the other reason. In this case, the multiplicity of deities requires multiple and non-interconnected systems that are in conflict with the existing unit system of the world in which the connection between its phenomena is evident. This narration is more consistent with the appearance of the verse and the negation of the polytheists’ belief in the adoption of a master for the guidance of the world while believing in the Creator’ unity and considering the bilateral relationship between Robubi (deity) unity and divine unity it is considered as a proof based on Robubi (deity) unity and divine unity.

کلیدواژه‌ها [English]

  • plurality of God
  • unity of god
  • mutual hindering reason
قرآن کریم
1. ابن بابویه، محمد بن على، التوحید، جامعه مدرسین‏، قم، چاپ اول، 1398ق.
2. ابن سینا، التعلیقات، مکتبة الاعلام الاسلامى، بیروت، 1404 ه ق، بی چا.
3. ابن طاووس، على بن موسى، إقبال الأعمال، دار الکتب الإسلامیه‏، تهران، چاپ دوم، 1409 ق.
4. ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، قم، چاپ اول، 1404 ه.ق.
5. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، چاپ سوم، 1414 ه.ق.
6. ابن‏عاشور، محمدطاهر، تفسیر التحریر و التنویر، مؤسسة التاریخ العربی، بیروت، چاپ اول، 1420 ه.ق.
7. ابن‏عطیه، عبدالحق بن غالب، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول: 1422
8. ابن‏کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، بیروت، چاپ اول: 1419
9. رازى، حسین بن على، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، آستان قدس رضوى، مشهد، چاپ اول: 1408
10. ابوحیان، محمد بن یوسف، البحر المحیط فى التفسیر، دار الفکر، بیروت، چاپ اول: 1420
11. ازهرى، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، بیروت، چاپ اول: 1421
12. استر آبادى، محمد جعفر، البراهین القاطعة، ‏، مکتب الاعلام الاسلامی‏، قم‏، ‏، چاپ اول: 1382
13. اسفراینی، ملا اسماعیل ‏، انوار العرفان‏، دفتر تبلیغات اسلامی‏، چاپ قم‏، ‏چاپ اول: 1383
14. امین، نصرت‏بیگم، تفسیر مخزن العرفان در علوم قرآن، [بى نا] - [بى جا] - [بى جا]، چاپ اول.
15. آلوسى، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول: 1415
16. باقلانى‏، الانصاف فیما یجب اعتقاده‏، دار الکتب العلمیة، بیروت‏،‏ چاپ اول:1425
17. بغوى، حسین بن مسعود، تفسیر البغوى المسمى معالم التنزیل، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول: 1420
18. بیضاوى، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول: 1418
19. تفتازانی، تفتازانی، شرح العقائد النسفیة، مکتبة الکلیات الازهریة، قاهره‏، 1407 چاپ اول‏
20. ثعالبى، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر الثعالبى المسمى بالجواهر الحسان فى تفسیر القرآن، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول: 1418
21. ثعلبى، احمد بن محمد، الکشف و البیان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول:1422
22. جوادی آملی، عبد الله، تفسیر تسنیم، اسراء، 1389: چاپ پنجم.
23. جوهرى، اسماعیل بن حماد، الصحاح، بیروت، چاپ اول، 1376
24. حقى برسوى، اسماعیل بن مصطفى، تفسیر روح البیان، دار الفکر، بیروت، چاپ اول.
25. حلى، الباب الحادی عشر مع شرحیه‏، شرح فاضل مقداد- ابوالفتح بن مخدوم حسینی‏، موسسه مطالعات اسلامی‏، تهران‏، 1365 : چاپ اول‏
26. خازن، على بن محمد، تفسیر الخازن المسمى لباب التأویل فی معانی التنزیل، دار الکتب العلمیة، ، بیروت، چاپ اول: 1415
27. خسروانى، علیرضا، تفسیر خسروى، کتابفروشى اسلامیه، تهران، چاپ اول: 1390
28. داورپناه، ابوالفضل، انوار العرفان فى تفسیر القرآن، صدر، تهران، چاپ اول: 1366
29. راغب اصفهانى، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن - بیروت، چاپ اول: 1412
30. زمخشرى، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ سوم: 1407
31. سبحانى‏، جعفر، الاضواء على عقائد الشیعة الامامیة، موسسه امام صادق ع‏، قم‏
32. ــــــــــ، الالهیات‏، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة، قم‏، 1412 :چاپ سوم‏
33. ‏سبزواری‏، اسرار الحکم، مطبوعات دینی‏، قم‏، 1383 : چاپ اول‏
34. سیوطى، عبدالرحمن بن ابى‏بکر و محلى، محمد بن احمد، تفسیر الجلالین، مؤسسة النور للمطبوعات، بیروت، چاپ اول: 1416
35. شیبانى، محمد بن حسن، نهج البیان عن کشف معانى القرآن، نشر الهادى، قم، چاپ اول، 1413.
36. شیرازى، ابو اسحاق، الاشارة الى مذهب اهل الحق، دار الکتب العلمیة، بیروت‏، 1425 : چاپ اول‏
37. صادقى تهرانى، محمد، الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنه، فرهنگ اسلامى، قم، چاپ دوم، 1406.
38. صدر المتألهین، محمد بن ابراهیم، اسرار الآیات، انجمن حکمت و فلسفه، تهران، 1360 : چاپ-
39. ــــــــــ، تفسیر القرآن الکریم، بیدار، قم، چاپ دوم، 1361
40. ــــــــــ، مجموعه رسائل فلسفى، انتشارات حکمت، تهران، 1375 : چاپ اول
41. طباطبائى، سیدمحمدحسین، بى تا، اصول فلسفه و روش رئالیسم، مقدمه و پاورقى مرتضى مطهرى، قم، انتشارات اسلامى.
42. ــــــــــ، المیزان فی تفسیر القرآن، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، چاپ دوم، 1390
43. ــــــــــ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، 1372
44. طبرى، محمد بن جریر، جامع البیان فى تفسیر القرآن، دار المعرفة، بیروت، چاپ اول، 1412
45. طنطاوى، محمد سید، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، نهضة مصر، قاهره، چاپ اول، 1997
46. طوسى، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول.
47. فخر رازى، محمد بن عمر، الاربعین فی اصول الدین، مکتبة الکلیات الازهریة، قاهره‏، 1986 چاپ اول‏
48. ــــــــــ، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ سوم، 1420
49. فراهیدى، خلیل بن احمد، کتاب العین - قم، چاپ دوم، 1409
50. فیروز آبادى، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط - بیروت، چاپ اول، 1415
51. فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى‏، تفسیر الصافی، مکتبة الصدر، تهران‏، 1415 : چاپ دوم
52. فیومى، احمد بن محمد، المصباح المنیر فى غریب الشرح الکبیر للرافعى، قم، چاپ دوم، 1414
53. قاسمى، جمال‏الدین، تفسیر القاسمی(محاسن التأویل)، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، 1418
54. مدرسى، محمدتقى، من هدى القرآن، دار محبی الحسین، تهران، چاپ اول، 1419
55. مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش فلسفه، تهران، امیر کبیر، چاپ چهارم، 1383  
56. ــــــــــ، محمد تقی، معارف قرآن، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس سره، چاپ چهارم، 1391
57. مصطفوى، حسن، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، بیروت، چاپ سوم، 1430
58. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، صدرا، قم، چاپ هشتم، 1377
59. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1371
60. نراقی، ملا مهدی، جامع الافکار و ناقد الانظار، انتشارات حکمت‏، تهران‏، چاپ اول، 1423 ‏
61. واحدى، على، تفسیر الواحدى، بیروت، دارالقلم، 1415.