نوع مقاله : مقاله پژوهشی
چکیده
شهاب الدین ذوفقاری[1]
افتراق جدی ابنسینا از ارسطو در الاهیات بالمعنی الاخص از طرح احکام واجبالوجود و ارائه برهان وجوب و امکان، در برابر برهان محرک نخستین، آغاز میشود. بدین ترتیب فاعلیت الهی از دیدگاه ابنسینا فاعلیت وجودی است نه تحریکی و بنابراین تا آنجا که وجود و آثار وجود دیده میشود، میتوان فاعلیت الهی را سراغ گرفت، خواه حرکت در کار باشد یا خیر؛ تمایز ابنسینا از فلوطین نیز در مبحث فیض الهی در توجیه و تبیین ارادهی حقتعالی است. فلوطین به همین مقدار بسنده میکند که نمیتوان برای مبدأ نخستین ارادهای از قبیل ارادهی ما انسانها قائل شد.
اما ابنسینا کوشیده است دیدگاه خود دربارهی عنایت الهی را چنان سامان ببخشد که در پرتو آن علم، قدرت، اراده، فاعلیت و دیگر صفات ذاتی و فعلی به نحو درست تبیین گردد و نقشی همچون حد وسط برای اثبات اتحاد اراده و علم ایفا کند. از دیدگاه ابنسینا ارادهی ذاتی خداوند و فاعلیت ایجادی او در پرتو علم عناییاش به ذات خود قابل تبیین است، بدون آنکه قصد و غرضی ورای ذات اقدس خود داشته باشد
[1]. استادیار دانشگاه معارف قرآن و عترت اصفهان. shahabquran@yahoo.com
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
Clarification of God's Essential and Existential Agency by way of Ibn Sina Providence doctrine
چکیده [English]
Shahaboddin Zoofaghari[1]
The serious separation between Ibn Sina and Aristotle in metaphysics, in its particular sense, begins from suggestion of the Necessary Being’s proposition and foundation of the proof from contingency and necessity instead of the proof from primary mover. Thus, the Divine Agency, in the view of Ibn Sina is existential not motive, and His Agency may be traced in the whole universe, not only in physical world, but also in spiritual world. The distinction between Ibn Sina and Plotinus in the subject of Holy emanation is about clarification of God’s will.
Plotinus only says that God’s will is different from human’s will. But Ibn Sina by means of his doctrine for Divine Providence tried to clarify: Knowledge, Power, Will, Agency and other attributes of Essence and Act, and to explain union of the Knowledge and Will. In the view of Ibn Sina the pre-eternal Will and the existentially Agency is able to be explained without any purpose over Essence.
[1] . qoran and etrat university, Esfahan, iran. shahabquran@yahoo.com
کلیدواژهها [English]
- providence
- will
- existential agency
- motive agency
- Aristotle
- Plotinus
- Ibn Sina
نتیجه
آن چه در این نوشتار از بررسی آراء ابن سینا در مباحث مرتبط با اراده و فاعلیت الهی به دست آمد این است که:براساس قاعده ی «کل ما بالعرض لا بد ان ینتهی الی ما بالذات» اراده نیز همچون دیگر اوصاف وجودی مانند علم و قدرت باید در واجب الوجود بالذات باشد تا در غیرواجب یافت شود، پس اراده حق تعالی ذاتی است و بر اساس دیدگاه اتحاد مصداقی صفات ذاتی با یکدیگر و با ذات ،اراده در واجب تعالی در مرتبه ذات و به تبع همان علم ذات به ذات حاصل است. این که در انسان صورت علمیه چیزی جز اراده است به خاطر این است که گاهی علم دارد ولی اراده ندارد و این که در انسان قدرت سرچشمه ای غیر از علم دارد به دلیل نیاز نفس در فعل خود به ماده است، ولی در واجب چنین نیست؛ همه آن چه در یک فعل ارادی لازم است در مرتبه ذات موجود است. از سوی دیگر واجب الوجود که ذات خود را علی ما هی علیه یعنی به عنوان کمال محض و مبدأ هر کمال تعقل میکند، نظام احسن منبعث از ذات را نیز تعقل میکند(نظریه عنایت) و چون به ذات کامل خود ابتهاج دارد، به تبع، نظام احسن نیز مطلوب اوست و مطلوب بودن یعنی فیضان آن نظام از او. عنایت الهی علم است از آن جهت که به نظام خیر تعلق گرفته و اراده است از آن جهت که خیر مطلوب به ذات است. فاعلیت در واجب، وجودی و بالعنایه است و سریان وجود از واجب الوجود به محض تعقل او از ذات خویش به عنوان مبدأ هر خیر از عالی ترین تا نازل ترین مراتب هستی جاری میشود.
- ابراهیمی دینانی، غلامحسین. (1372ش). قواعد کلی در فلسفهی اسلامی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- ابنسینا. (1375ش). الاشارات و التنبیهات. (مع شرح المحقق الطوسی و العلامة قطبالدین). قم: نشرالبلاغة.
- ـــــــــــــــــــــــــ (1379ش). التعلیقات. قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی
- ـــــــــــــــــــــــــ (1363ش الف). الشفاء. الالهیات. تحقیق الأب قنواتی و سعید زاید. تهران: انتشارات ناصرخسرو.
- ـــــــــــــــــــــــــ (1371ش). المباحثات. تحقیق محسن بیدارفر. قم: انتشارات بیدار.
- ـــــــــــــــــــــــــ (1363ش). المبدأ و المعاد. به اهتمام عبدالله نورانی، تهران: دانشگاه تهران.
- ـــــــــــــــــــــــــ (1364ش). النجاة. چاپ دوم. تهران: المکتبة المرتضویة.
- ـــــــــــــــــــــــــ (1400ق). رسائل ابن سینا. انتشارات بیدار، قم.
- ـــــــــــــــــــــــــ (1383ش).رساله در حقیقت و کیفیت سلسله موجودات و تسلسل اسباب و مسببات. تصحیح موسی عمید. همدان: دانشگاه بوعلیسینا، مقدمه.
- ارسطو. (1373ش). متافیزیک(مابعد الطبیعه). برگردان شرفالدین خراسانی. تهران: انتشارات حکمت.
- افلوطین، تاسوعات.(1997م). تعریب: فرید جبر، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
- بهشتی، احمد. (1382ش). غایات و مبادی. قم: بوستان کتاب.
- خراسانی، شرفالدین. (1370ش). نخستین فیلسوفان یونان. تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
- ذبیحی، محمد. (1386ش). فلسفه مشاء با تکیه بر اهم آراء ابنسینا. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها.
- سبزواری، ملا هادی. (بی تا). شرح منظومه حکمت. قم: مکتبة المصطفوی
- فروغی، محمدعلی. (1360ش). سیر حکمت در اروپا. تهران: کتابفروشی زوّار.
- کاپلستون، فردریک. (1368ش). تاریخ فلسفه. ج1. ترجمه سیدجلالالدین مجتبوی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- لطفی، محمدحسن. (1366ش) .دوره آثار فلوطین. تهران: شرکت انتشارات خوارزمی.