نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانش آموختۀ مقطع دکتری، رشتۀ علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم، (نویسنده مسئول)،
2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم،
3 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم،
چکیده
یکی از مهمترین رویکردهای تفسیری به ویژه در آیات صفات خبری، رویکرد تأویل است که عموم معتزله و غالب شیعیان بر لزوم آن -البتّه در چارچوب ضوابط و قواعد خاصّ- معتقدند. در جهت مقابل، غالب اهل سنّت از اهل حدیث، سلفیان و بیشتر اشعریمذهبان ظاهرگرایند. در این میان، برخی از متکلّمان شیعی معاصر با ارائۀ نظریّۀ جدیدی که میتوان آن را «ظهور تصدیقی» نامید، راه سومی را در پیش گرفته و بر این باور هستند که نه جمود بر ظاهر ابتدایی رواست و نه تأویل و تصرّف در آیات بجاست؛ بلکه لازم است با توجّه به قرائن لفظی و معنویِ کلامی و عقلی، کلام را بر همان ظاهر خود حمل کنیم و بدون دستکشیدن از ظاهرِ به دست آمده از معنای جمله، با توجه به قرائن، معنای درست و مقصود حقیقی گوینده را به دست بیاوریم. در این مقاله با روش تحلیلی-انتقادی با تکیه بر منابع کتابخانهای، این نظریّه از این جهت مورد بررسی و نقد قرار گرفتهاست که آیا واقعاً این نظریّه، جدا از نظریۀ تأویل است یا همان است ولی با دو ادبیّات گفتاری. در نهایت، به این نتیجه رسیدهایم که اختلاف این دو نظریّه در برخی مصطلحات تأویل، صوری و به اصطلاح، لفظی است نه واقعی و معنوی.
تازه های تحقیق
6- نتیجه گیری
با توجّه به شواهد ارائه شده و برسی معنای «تأویل» میتوان به نتایج ذیل رسید:
1- ظاهراً بسیاری از معتزلیان مشهور، توجّه به قرائن لفظی و معنوی به ویژه قرینهی عقلی را در فهم آیات ضروری دانستهاند و آیات را با توجّه به آن قرائن بدون مخالفت با لغت و علوم ادبی، بلکه در راستای مقتضای قواعد علوم و فنون ادبی، معنا و تفسیر میکنند.
2- اگر گاهی در عبارات برخی بزرگان معتزله، سخن از تأویل است، مقصودشان تأویل آیه و صَرف و برگرداندن معنای بدوی و ظاهری لغوی آن است.
3- محقّقان معتزلی تفسیر آیه را جز با لحاظ قرائن لفظی و معنوی به ویژه قرینهی عقلی و در راستای فهم زبان عربی روا نمیدانند و تأویل به معنای صَرف نمودن آیه از ظاهر تصدیقیِ محصَّل خود که معلول دلالت کلام با همۀ قرائنش نیست.
4- امامیّه نیز مانند معتزله اهل تأویلند؛ یعنی اگر قرائن به معنایی خلاف معنای ظاهری لغوی و اِفرادی -که معلول وضع لغوی است- دلالت کند، آن دلالت و معنا را معتبر ندانسته و آیه را از آن معنا، به معنای ظاهر ترکیبی تصدیقی که معلول دلالت کلام با همۀ قرائنش است، تأویل میبرند.
5- نتیجهی نهایی آنکه نظریۀ سومی به نام نظریۀ «ظهور تصدیقی» یا عناوینی مشابه آن، وجود ندارد و به نظر میرسد نزاع میان برخی از متکلّمان و مفسّران شیعی معاصر با بسیاری از معتزلیان، دستکم در برخی معانی تأویل، نزاعی صوری و لفظی است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Review and Critique of "Affirmative Signification" and Negation of "Allegorical Interpretation" in the Verses of Narrative Attributes
نویسندگان [English]
- Mohammad Amin Momeni 1
- Ezzatollah Molaeenia 2
- Mohammad Kazem Rahman Setayesh 3
1 Ph.D. graduate of Quran and hadith knowledge, University of Qom (Corresponding Author)
2 Associate Professor at the department of Quran and hadith knowledge, University of Qom,
3 Assistant Professor at the department of Quran and hadith knowledge, University of Qom
چکیده [English]
One of the most important interpretive approaches, especially in the verses of narrative attributes, is the approach of allegorical interpretation. The Mutazilites and the majority of Shiites believe in the necessity of allegorical interpretation, but within the framework of special rules and regulations. On the other hand, the majority of Sunnis, including the Ahl-ul-hadith, the Salafis and most of the Asharites are inclined toward exoteric meanings. Meanwhile, some contemporary Shiite theologians have taken a third approach by presenting a new theory that can be called "affirmative signification" and believe that insisting on the initial exoteric meaning and interpreting and changing the meaning of the verses are both incorrect. Rather, they should be understood based on their exoteric meaning, considering both verbal and non-verbal philosophical and rational evidences. Hence, without neglecting the exoteric meaning obtained from the sentence in accordance with the evidences, we can get the correct meaning and the real purpose of the author. Using analytical-critical method based on library sources, the mentioned theory is examined and criticized in this article to find out whether it is really separate from the theory of allegorical interpretation or the same, but with two different expressions. Finally, it is concluded that the difference of the two theories in some terms of interpretation is superficial and verbal, technically speaking, not real and semantic.
کلیدواژه‌ها [English]
- affirmative signification
- allegorical interpretation
- narrative attributes
- Ayatollah Sobhani
- ambiguous verses
- Shiite
با توجّه به شواهد ارائه شده و بررسی معنای «تأویل» میتوان به نتایج ذیل رسید:
1- ظاهراً بسیاری از معتزلیان مشهور، توجّه به قرائن لفظی و معنوی به ویژه قرینهی عقلی را در فهم آیات ضروری دانستهاند و آیات را با توجّه به آن قرائن بدون مخالفت با لغت و علوم ادبی، بلکه در راستای مقتضای قواعد علوم و فنون ادبی، معنا و تفسیر میکنند.
2- اگر گاهی در عبارات برخی بزرگان معتزله، سخن از تأویل است، مقصودشان تأویل آیه و صَرف و برگرداندن معنای بدوی و ظاهری لغوی آن است.
3- محقّقان معتزلی تفسیر آیه را جز با لحاظ قرائن لفظی و معنوی به ویژه قرینهی عقلی و در راستای فهم زبان عربی روا نمیدانند و تأویل به معنای صَرف نمودن آیه از ظاهر تصدیقیِ محصَّل خود که معلول دلالت کلام با همۀ قرائنش نیست.
4- امامیّه نیز مانند معتزله اهل تأویلند؛ یعنی اگر قرائن به معنایی خلاف معنای ظاهری لغوی و اِفرادی -که معلول وضع لغوی است- دلالت کند، آن دلالت و معنا را معتبر ندانسته و آیه را از آن معنا، به معنای ظاهر ترکیبی تصدیقی که معلول دلالت کلام با همۀ قرائنش است، تأویل میبرند.
5- نتیجهی نهایی آنکه نظریۀ سومی به نام نظریۀ «ظهور تصدیقی» یا عناوینی مشابه آن، وجود ندارد و به نظر میرسد نزاع میان برخی از متکلّمان و مفسّران شیعی معاصر با بسیاری از معتزلیان، دستکم در برخی معانی تأویل، نزاعی صوری و لفظی است.
منابع
قرآن کریم (با ترجمۀ فولادوند)
- آلوسى، محمود بن عبدالله، (1415ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیة.
- ابناثیر، مبارک بن محمد، (1367)، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، چاپ چهارم، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
- ابنتیمیّه حرّانی، (بیتا)، تقی الدین أبو العباس أحمد، مجموعة الرسائل والمسائل، تعلیق: سید محمد رشیدرضا، بیروت، لجنة التراث العربیّ.
- ابنجوزی حنبلی، عبدالرّحمن، (1421ق)، دفع شبه التشبیه بأکف التنزیه،چاپ چهارم، عمّان، دار الإمام النّووی.
- ابنسیده، على بن اسماعیل، (1421ق)، المحکم و المحیط الأعظم، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیة.
- ابنعاشور، محمدطاهر، (1420ق)، تفسیر التحریر والتنویر (المعروف بتفسیر ابنعاشور)، چاپ اول، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی.
- ابنفارس، احمد، (1404ق)، معجم مقاییس اللغة، چاپ اول، قم، مکتب الاعلام الاسلامی.
- ابنکیسان، کعبی و جبّائی، (2009م)، موسوعة تفاسیر المعتزلة، چاپ اوّل، بیروت، دار الکتب العلمیّة.
- ازهرى، محمد بن احمد، (1421ق)، تهذیب اللغة، چاپ اول، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- اسفرایینی، ابومظفّر، (بیتا)، التّبصیر فی الدّین، چاپ اول، قاهره، المکتبة الأزهریّة للتُّراث.
- اشعری، ابوالحسن علی بن إسماعیل بن أبیبشر، (1397ق)، الإبانة عن أصول الدیانة، تحقیق: فوقیة حسین محمود، چاپ اول، قاهره، دار الأنصار.
- إیجی، قاضی عضد الدّین شریف جرجانی، (1325ق)، شرح المواقف، تحقیق: بدرالدّین نعسانی، چاپ اول، قم، الشّریف الرضیّ.
- بغدادی، عبدالقادر، (2003م)، أصول الإیمان، بیروت، دار و مکتبة هلال.
- _______________، (1408ق)، الفرق بین الفرق و بیان الفرقة الناجیة منهم، بیروت، دار الجیل-دار الآفاق.
- بغوی، حسین بن مسعود، (1420ق)، معالم التنزیل (تفسیر البغوی)، چاپ اول، به تحقیق عبدالرزاق مهدی، بیروت، دار إحیاء التّراث العربیّ.
- تفتازانی، سعد الدین مسعود بن عمر، (1409ق)، شرح المقاصد، تحقیق: دکتر عبدالرّحمن عمیره، چاپ اول، قم، الشّریف الرضیّ.
- تهانوی، محمّد علی، (1996م)، موسوعة اصطلاحات الفنون والعلوم،چاپ اول، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون.
- جصّاص، أحمد بن علی، (1405ق)، أحکام القرآن، تحقیق: قمحاوی، چاپ اوّل، بیروت، دار إحیاء التّراث العربیّ.
- جوهری، اسماعیل بن حماد، (1376ق)، الصحاح: تاج اللغة وصحاح العربیة، چاپ اول، بیروت، دار العلم للملایین.
- حلّی، حسن بن یوسف، (1382)، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تحقیق: آیتاللّه جعفر سبحانی، چاپ دوم، قم، مؤسسة الإمام الصادق علیه السلام.
- دوانی، جلال الدین، (1423ق)، التعلیقات على شرح العقائد العضدیة، بیجا.
- زبیدى، محمد بن محمد مرتضی، (1414ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ اول، بیروت، دار الفکر.
- زمخشری، محمود بن عمر، (1407ق)، الکشّاف عن حقائق غوامض التّنزیل وعیون الأقاویل فی وجوه التأویل، چاپ سوم، بیروت، دار الکتاب العربیّ.
- سالم، عبدالجلیل بن عبدالکریم، (1425ق)، التأویل عند الغزالی نظریة و تطبیقاً، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة.
- سبحانى تبریزى، جعفر، (1412ق)، الإلهیّات علی هدی الکتاب والسنّة والعقل، چاپ سوم، قم، المرکز العالمیّ للدّراسات الإسلامیّة.
- ___________________، (بیتا)، بحوث فی الملل والنّحل، قم، مؤسسة الإمام الصادق علیه السلام.
- ___________________، (1425ق)، رسائل و مقالات، چاپ دوم، قم، مؤسسة الإمام الصادق علیه السلام.
- سعدی، عبدالرحمن، (1408ق)، تیسیر الکریم الرحمن فی تفسیر کلام المنان، چاپ دوم، بیروت، مکتبة النّهضة العربیّة.
- شعرانی، ابوالحسن، (1388ق)، تعلیقه بر شرح أصول الکافی لمولى صالح المازندرانی، تهران، دار الکتب الإسلامیّة.
- شنقیطی، محمدامین، (1427ق)، أضواء البیان فى إیضاح القرآن بالقرآن، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیّة، منشورات محمد علی بیضون.
- شهرستانی، محمّد بن عبدالکریم، (1364)، الملل والنّحل، تحقیق: محمّد بدران، قم، الشّریف الرضیّ.
- شیرازی، أبواسحاق، الإشارة إلى مذهب أهل الحق، (1425ق)، چاپ اول، بیروت، دارالکتب العلمیّة.
- صدرالمتألّهین، محمد بن ابراهیم، (1366)، شرح أصول الکافی، چاپ اول، تهران، مؤسسّۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- صدوق، محمّد بن علیّ بن بابویه، (1398ق)، التّوحید، تحقیق: سیّد هاشم حسینی تهرانی، چاپ اوّل، قم، جامعة المدرّسین.
- طباطبایی، محمد حسین، (1390ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، بیروت، مؤسسة الأعلمیّ للمطبوعات.
- طبرسی، امین الإسلام فضل بن حسن، (1372)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ سوم، تهران، ناصرخسرو.
- طبری، محمّد بن جریر، (1412ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ اوّل، بیروت، دار المعرفة.
- طریحى، فخر الدین بن محمد، (1375)، مجمع البحرین، چاپ سوم، تهران، نشر مرتضوی.
- عسکرى، حسن بن عبدالله، (1400ق)، الفروق فى اللغة، چاپ اول، بیروت، دار الافاق الجدیدة.
- غامدی، أحمد بن عطیّة، (1423ق)، البیهقیُّ وموقِفُهُ من الإلهیّات، چاپ دوم، مدینۀ منوّره، نشر عمادة البحث العلمی بالجامعة الإسلامیة.
- فخر رازى، محمد بن عمر، (1420ق)، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، چاپ سوم، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
- فخر رازی، محمد بن عمر، (1413ق)، اعتقادات فرق المسلمین والمشرکین، چاپ اول، قاهره، مکتبة مدبولی.
- فراهیدی، خلیل بن أحمد، (1409ق)، العین، چاپ دوم، قم، نشر هجرت.
- فیروزآبادى، محمد بن یعقوب، (1415ق)، القاموس المحیط، چاپ اول، بیروت، دار الکتب العلمیة.
- قاضی سعید قمی، (1415ق)، شرح توحید صدوق، چاپ اول، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- قاضی عبد الجبّار، (1426ق)، تنزیه القرآن عن المطاعن، چاپ دوم، بیروت، دار النّهضة الحدیثة.
- ______________، (1422ق)، شرح الأصول الخمسة، (1422ق)، چاپ اوّل، بیروت، دار إحیاء التّراث العربیّ.
- کلینی، محمّد بن یعقوب، (1407)، الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری و محمّد آخوندی، چاپ چهارم، تهران، دار الکتب الإسلامیّة.
- گیلانی، محمّدی، (1421ق)، تکملة شوارق الألهام، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، چاپ اول.
- مصطفوى، حسن، (1368)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، چاپ اول، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- مظفّر، محمّد رضا، (1391)، أصول الفقه، تحقیق: عبّاس علی زارعی سبزواری، چاپ یازدهم، قم، بوستان کتاب.
- مدنی شیرازی، سید على خان بن احمد، (1409ق)، ریاض السالکین فی شرح صحیفة سیّد الساجدین، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
- معرفت، محمدهادى، (1410ق)، التمهید فی علوم القرآن، چاپ سوم، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.
- ________________، (1385ق)، التأویل فی مختلف المذاهب و آلاراء، چاپ اول، تهران، المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الإسلامیة.
مغراوی، محمّد بن عبد الرّحمن، (1420ق)، المفسّرون بین التأویل والإثبات فی آیات الصّفات، چاپ اول، بیروت، مؤسّسة الرّسالة
)