نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه،

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم.

3 طلبه سطح 4 تفسیر تطبیقی موسسه آموزش عالی حوزی معصومیه

چکیده

در قرن دوم هجری معتزلیان برای مقابله با اهل حدیث و نقل‌گرایی افراطی به عقل­گرایی در دین به ویژه در تفسیر قرآن و حدیث روی آوردند که نتیجه آن پیدایش تفسیر ادبی و تکامل تدریجی آن بود. در مقاله حاضر، برای پاسخ به این پرسش که عقل‌گرایی در تفسیر، چه نقشی در گرایش مفسران معتزلی به تفسیر ادبی داشته، به روش تحلیلی، جایگاه عقل‌گرایی در تفسیر و تأثیر آن در پیدایش و گسترش تفسیر ادبی بررسی شده و به طور خاص به مقایسه دیدگاه‌های عقل‌گرایانه ابومسلم و زمخشری ـ دو مفسر عقل‌گرای معتزلی ـ در تفسیرِ برخی آیات با تفسیرِ نقل‌گرای اهل حدیث و اشاعره پرداخته شده است. حاصل این پژوهش آن است که عقل‌گرایی معتزله، نقش آشکاری در پیدایش و گسترش تفسیر ادبی داشته و میان این دو رویکرد در تفسیر، تأثیر متقابل وجود دارد. نیز این دو تفسیر ادبی در مواردی فهم ناصحیح از آیات داشته­اند.

تازه های تحقیق

نتیجه‌گیری

معتزله با رویکرد عقل‌گرایی در مقابل رویکرد نقل‌گرا در مسائل اعتقادی و اصول دین مانند توحید و عدل، از استدلالات عقلی استفاده کرده‌اند، که این مسئله فی نفسه امری معقول است.

- عقل‌گراییِ مفسرانِ معتزلی به روی آوردن به روش تفسیر ادبی منتهی شد و دارای دو مؤلفه اصلی تحلیل دقیق واژگان و تحلیل بلاغی قرآن به کمک فرهنگ و ادبیات زمان نزول قرآن است.

- دقت در تفسیر ابومسلم و زمخشری و مقایسه آن دو با تفاسیر نقل‌گرای متقدم یا همزمانِ ایشان، نشان می‌دهد برداشت‌های تفسیری آنان به نوعی درخور توجه و مؤثر در آراء مفسران متأخر بوده است.

- لغزش‌های تفاسیر عقل‌گرا محتمل است یا ناشی از تتبع ناقص و یا انعظاف‌پذیری زبان و لغزندگی ادبیات و ظرفیت‌های فرهنگ عربی بوده و یا از توجه صرف آنان به ادبیات نشأت می‌گیرد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Analyzing the Relationship between Rationalism and Literary Interpretation in Abu Muslim Isfahani and Zamakhshari's Commentaries

نویسندگان [English]

  • seyyed Mahmood Tayyebhoseini 1
  • Ezat allah Molaeiniya 2
  • Farideh Pishvaei 3

1 - Associate Professor at the Reserch Institue of Hawzah and University

2 Associate Professor at the University of Qom

3 - Graduate of Stage three at the High Hawzah Educational Instutue of Masoomiah

چکیده [English]

In the second century AH, the Mu'tazilites turned to rationalism in religion, especially in the interpretation of the Qur'an and Hadith, so as to confront Ahl al-Hadith and extremist narrativism. That resulted in the emergence of literary interpretation and its gradual evolution. In order to show the role of rationalism in the tendency of Mu'tazilite commentators towards literary interpretation, the present article, using the analytical method, examines the place of rationalism in Quranic interpretation and its effect on the emergence and expansion of literary interpretation. It also compares some of the rationalist viewpoints, particularly those of of Abu Muslim and Zamakhshari, two Mu'tazilite rationalist commentators, with those of the narrative commentaries of Ahl al-Hadith and Ash'arites. The result of this research is that the Mu'tazilites' rationalism has an obvious role in the emergence and expansion of literary interpretation and also there is mutual influence between these two approaches to interpretation. However, these two literary interpretations have resulted in wrong understanig of some verses.

کلیدواژه‌ها [English]

  • interpretation
  • rationalism
  • literary interpretation
  • Abu Muslim Isfahani
  • Zamakhshari
  • Existentialists
  • Mirdamad
  • Feyz Kashani
  • Rationalists
  1. قرآن مجید

    1. ابوزید، نصر حامد،( 1387ش)، رویکرد عقلانی در تفسیر قرآن، ترجمه احسان موسوی خلخالی، تهران، نیلوفر.
    2. ابن­منظور، ابن مکرم، (بی­تا)، لسان العرب، بیروت، دارصادر.
    3. ابن­خلدون، (2000م)، مقدمه ابن خلدون، بیروت، دارمکتبه الهلال.
    4. ابن­کثیر، اسماعیل بن عمر، (1419ق)، تفسیر القرآن العظیم،بیروت، دارالکتب العلمیه.
    5. ایازی، سیدمحمد علی، (1414ق)، المفسرون، حیاتهم و منهجهم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد.
    6. ثعالبی، عبدالرحمن، (1418ق)، الجواهر الحسان فى تفسیر القرآن ، بیروت، داراحیاء التراث.
    7. جوادی آملی، عبدلله، (1380ش)، تسنیم، قم، اسراء.
    8. حجت، هادی و فخاران، آمنه، (1392ش)، "تفسیر الکشاف و روش‌شناسی زمخشری در تحلیل واژگان"، حدیث و اندیشه، ش16، ص159-186.
    9. حویزی، علی بن جمعه، (1422ش)، نورالثقلین، تحقیق سید علی عاشور، بیروت، موسسه التاریخ العربی.

    10. خویی، ابوالقاسم، (1430ق)، البیان فی تفسیر القرآن ، قم، موسسه احیاء الآثار الامام خویی.

    11. راغب اصفهانی، حسین­بن محمد، (1412ق)، مفردات الفاظ القرآن ، بیروت، دارالشامیه.

    12. ربانی گلپایگانی، علی، (1383ش)، فرق و مذاهب کلامی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی.

    13. زجاج، ابراهیم، (1416ق)، اعراب القرآن، قم، دارالتفسیر.

    14. زمخشری، محمود، (1407ق)، الکشاف، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

    15. شنوقه، سعید، (2005م)، التأویل بین التفسیر و التأویل بین المعتزله و السنه ، قاهره، مکتبه الازهریه للتراث.

    16. صاوی جوینی، مصطفی، (1387ش)، شیوه­های تفسیری قرآن کریم، ترجمه موسی دانش و حبیب روحانی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی.

    17. ــــــــــــــــــــــــ، (بی­تا)، منهج الزمخشری فی القرآن و بیان اعجازه، قاهره، دارالمعارف.

    18. طباطبایی، محمد حسین، (1417)، المیزان فی تفسیر القرآن ، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات.­

    19. طبری، ابن­جریر، (1412ق)، جامع البیان، بیروت، دارالمعرفه.

    20. طبرسی، فضل­بن حسن، (1372ش)، مجمع البیان ، تحقیق محمد جواد بلاغی، تهران، ناصر خسرو.

    21. طیب­حسینی، سیدمحمود، (1392ش)، آسیب شناسی جریان‌های تفسیری، تفسیر ادبی ، جمعی از محققان، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

    22. علم الهدی، علی­بن حسین، (بی­تا)، تنزیه الانبیاء علیهم السلام ،قم، الشریف الرضی.

    23. عیاشی، ابونصر، (1411ق)، تفسیر العیاشی، بیروت، موسسه اعلمی للمطبوعات.

    24. فخر رازی، محمد بن عمر، (1420ق)، مفاتیح الغیب ، بیروت، دار احیاالتراث العربی.

    25. فراهیدی، خلیل­بن أحمد، (1414ق)، ترتیب کتاب العین ، قم، اسوه.

    26. فراء، یحیی­بن زیاد، (1980م)، معانى القرآن، قاهره، الهیئه المصریه العامه للکتاب.

    27. قاضی عبدالجبار، (بی­تا(الف) )، شرح اصول خمسه ، قاهره، مکتبه وهبه.

    28. ـــــــــــــــ، (بی­تا(ب) )، المغنی فی ابواب التوحید و العدل ، تحقیق محمود محمد قاسم، بی­نا.

    29. قرشی، على‏اکبر، (1371ش)، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الإسلامیة.

    30. قمی، علی­بن ابراهیم، (1428قتفسیرقمی ، قم، ذوی القربی.

    31. گلدزیهر، ایگناس، (1383ش)، گرایش‌های تفسیری در میان مسلمانان، ترجمه سیدناصر طباطبایی، تهران، ققنوس.

    32. مرزوق، عماد حسن، (2005م)، الاعجاز البلاغی فی القرآن الکریم عند المعتزله، اسکندریه، مکتبه بستان معرفه.

    33. مرکز فرهنگ و معارف، (1385ش)، اعلام قرآن از دایره المعارف قرآن کریم، قم، بوستان کتاب.

    34. محمدی خرم آبادی، غلام محمد، (1384ش) ، "شیعه و آراء تفسیری معتزله مطالعات اسلامی، ش68، ص117-134..