نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه قرآن و متون اسلامی دانشگاه معارف اسلامی

2 استاد گروه قرآن و حدیث دانشگاه قم

چکیده

کاربست‏های عقل تفسیری با تأکید بر محدوده آن
عقل از مباحثی است که حکما انواع مختلفی از آن را تعریف نموده به گونه‏ای که برخی از آنها اشتراک لفظی و بعضی دیگر اشتراک معنوی و تشکیک در مراتب دارند. عقل در یک نگاهوجود شناختی دارای دو اصطلاح می‏باشد یکی جوهری مجرد و دیگری قوه مُدرِکه؛ که دومی در تفسیر استفاده می شود؛ کاربرد عقل در تفسیر در یک نگاه کلی‏نگر بر اساس نگاه به منابع اربعه اجتهاد و بهره‏گیری از تعقل به دو قسم منبعیو ابزاری منقسم می‏گردد. عقل منبعی،به بدیهی و برهانی تقسیم می‏شود. عقل بدیهی، مبادی تصدیقی مانند فوقیت آسمان است که در سرشت بشر نهادینه شده و عقل برهانی، عقلی است که با کنارهم گذاشتن مقدمه‏ها، نتیجه‏گیری می‏کند که در صورت اثبات نمودن ملازمه بین حکم عقل و شرع، جزء ملازمات عقلیه می باشد؛ خواه مستقلات عقلیه مانند حسن و قبح عقلی؛ خواه غیر مستقلات عقلیه مانند بحث اجتماع امر و نهی و دلالت نهی بر فساد.؛ اما عقل برهانی غیرمثبت ملازمه بین حکم عقل و شرع که هدفش فقط تشکیل قیاس و برهان و نتیجه‏گیری است به عقل قیاسی مشهور است. نوع دوم عقل، ابزاری و مصباحی تمامی قرائن را از منابع دیگر تفسیر اخذ می کند، به نتیجه گیری می پردازد. در تفسیر عقلی اجتهادی، سعی بر این است تا از عقل قطعی، صحیح فطری، خالی از موهومات استفاده شود. مهمترین و پرکاربردترین نقش عقل، عقل ابزاری است.
 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Exploitation reasoning exercises emphasizing its scope

نویسندگان [English]

  • kamran oveisi 1
  • Reza Moadab 2

1 Assistant professor of Islami Thought niversity’Hadith and Qur`nic Sciences.

2 Professer of Hadith and Qur`nic Sciences Department, University of Qom.

چکیده [English]

Applications Of Interpretative wisdom emphasizing its scope
Reason is one of the topics in which intellectuals have defined different types of it So that some of them have verbal contributions and some others have a semantic connection. Reason At a glance, there is a cognitive concept with two distinct, Unique essence and perceptive power. The latter is used in commentary; The use of reason in interpreting in a general view is divided on the basis of the four sources of ijtihad and the use of reasoning in two kinds of resources and tools. Wisdom Source is divided into Obvious and discursive. The obvious reason is an authentic basis, like the supreme sky, which is institutionalized in human natureand The discursive reason, It is an intellect that, by putting together the preliminaries, concludes that In the case of proving the relationship between the ruling of reason and religion, Connected with mental attachments ; Whether the virtues of the intellect, such as goodness and rationality, or the non-autonomy of reason, such as the discussion of the community of affairs and the prohibition and the denial of corruption. But the intellect of the non-positive rationale associated with the ruling of reason and religion, whose purpose is merely the formation of analogy and argument, is referred to as a deductive wisdom. The second type of reason is a tool and a myspace that takes all the arguments from other sources of interpretation and concludes. In the rational explanation of ijtihadi, it is tried to use the true intellect, the integral integrity, and the idiosyncrasy. The most important and widespread role of reason in interpreting is Instrumental wisdom.
 


 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Jurisprudential argument
  • Interpret
  • Reason
  • Principles
  • Source

نتیجه‏ گیری

از آنچه گفته شد مشخص می‏گردد که عقل، در دو حیطه شناختی قابل بررسی است: 1-شناخت وجودی؛ یعنی جوهر مجرد تامّ و از وسائط فیض بین عالم الوهی و طبیعی و نیز قوه مدرکه انسان که دارای دو مرتبه است عقل فطری و عقل اکتسابی. البته عقل در اصطلاح مکتب تفکیک تا حدودی شبیه تعریف وجودی عقل حکما است؛ اما حوزه معرفت شناختی و تمام انواع عقل و مراتب آن را شامل نمی‏گردد. نیز فرآیند تعقل و صورت‏های آن با این تعریف توضیح داده نمی‏شوند؛ زیرا رابطه عقل با نفس انسان بریده است و عقل اکتسابی را محال می نمایاند.2-شناخت معرفتی؛ کهعقل با التفات به نوع فعالیت آنبه نظری و عملی تقسیم شده که هرکدام دارای مراتبی هستند. عقل در تفسیر کاربرد وسیعی دارد که در یک نگاه کلی‏نگر بر اساس حیثیت منبعیّت آن در بین منابع چهارگانه اجتهاد از یک طرف و تأثیر آن در فرآیند تعقل و استدلال و تشکیل قیاس و برهان از سوی دیگر، به دو قسم منبعی و ابزاری یا مصباحی منقسم می‏گردد.عقل منبعی خود به دو قسم بدیهی و برهانی تقسیم می‏گردد. عقل بدیهی مبادی تصدیقی است که در سرشت بشر نهادینه شده است و عنصر اولیه عقل نظری و عملی را تشکیل می دهد و قطعاً در تفسیر کاربرد دارد. عقل برهانی، عقلی است که با کنار هم گذاشتن مقدمه ها، نتیجه گیری می‏کند که اگر بخواهد ملازمه بین حکم عقل و شرع را در قیاس خود اثبات کند جزء ملازمات عقلیه است که آن نیز دو نوع است: مستقلات عقلیه مانند حسن و قبح عقلی؛ غیر مستقلات عقلیه مانند بحث اجتماع امر و نهی و اجزاء. تمامی شقوق گفته شده از نوع عقل منبعی بودند که می‏تواند در عرض منابع دیگر تفسیری در فرآیند تفسیر کمک کند. اما نوع دوم عقل، عقل ابزاری و مصباحی بود که در واقع همان روش تفسیر عقلی اجتهادی است. عقل ابزاری تمامی مقدمه‏ها و قرائن را از منابع دیگر تفسیر اخذ می‏کند و سپس به نتیجه‏ گیری می‏پردازد. مهمترین و پرکاربردترین نقش عقل در همین مقام مشخص می‏گردد. توجه به کاربرد ابزاری عقل با التفات به قرینه‏ های اطمینان‏آور و قطعی، مفسر را از تفسیر به رأی حفظ می‏کند و به کشف مراد الهی که موضوع علم تفسیر است نزدیک می‏سازد.

 

1. ابن ‏سینا،حسین،(1326 ق)، رسائل فى الحکمة و الطبیعیات، قاهره، دارالعرب، چاپدوم.
2. ـــــــــــــــــــ، (1400ق)، رسائلابنسینا،قم،انتشاراتبیدار‏، چاپاول.
3. ـــــــــــــــــــ، (1379ش)، النجاة منالغرقفىبحرالضلالات، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم.
4. اراکى،محمدعلى،(1375ش)، أصولالفقه،قم،موسسهدرراهحق‏، چاپاول.
5. استادى،رضا،(1385ش)، شیعهوپاسخچندپرسش،تهران،نشرمشعر،چاپدوم.
6. استر آبادی، محمد امین،(1405ق)، الفوائد المدنیة، قم،دار النشر لاهل البیت×.
7. اصفهانى،محمدحسین، (1404ق)، الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیة، قم، داراحیاءالعلوم الاسلامیه.
8. اصفهانی، مهدی، (1387ش)، ابواب الهدی، قم، بوستان کتاب.
9. بابایی، علی اکبر و دیگران،(1379ش)، روششناسیتفسیرقرآن، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ اول.
10. بحرانى آلطعان، احمد، (1419ق)، الرسائل الأحمدیة‏، قم، دارالمصطفى لإحیاء التراث‏، چاپ اول‏.
11. بحرانى،یوسف،(1405ق)، الحدائقالناضرةفیأحکامالعترةالطاهرة، قم،دفتر انتشارات اسلامی، ‏چاپ اول.‏
12. برقى،احمدبنمحمدبنخالد، (1371ق)، المحاسن،قم،دارالکتبالإسلامیة،چاپدوم.
13. بهجت‏پور، عبد الکریم، (1391ش)، تفسیر فریقین"تاریخ، مبانی، اصول، منابع"،قم،آثار نفیس، چاپ اول.
14. جرجانى، على، (1370ش)، کتاب التعریفات، تهران، ناصر خسرو، چاپچهارم.
15. جناتى، محمدابراهیم، (1370ش)، منابعاجتهادازدیدگاهمذاهباسلامى‏، تهران، کیهان.
16. جوادی آملی، عبد الله،(1383ش)، تفسیرتسنیم، قم، اسراء.
17. ـــــــــــــــــــ، (1382ش)، دینشناسی، قم، اسراء.
18. جهامى، جیرار، (1998 م)، موسوعة مصطلحات الفلسفة عند العرب، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون.
19. حسینى جلالى،محمدحسین،(1422ق)، فهرسالتراث،قم،انتشاراتدلیلما.
20. حکیم،محمدتقى، (1418ق)، الأصولالعامةفیالفقهالمقارن،قم، مجمع جهانی اهلبیت، چاپ دوم.
21. خویى،ابوالقاسم، (1417ق)، البیان فى تفسیرالقرآن، قم، موسسه احیاء آثار الامام الخوئی، چاپ اول.
22. ـــــــــــــــــــ، (1419ق)، دراساتفیعلمالأصول،(مقرر: علی هاشمی شاهرودی)، قم،موسسهدائرهالمعارففقهاسلامی‏، چاپاول.
23. دانش شهرکی، حبیب الله، (1387ش)،عقل از نظر قرآن و حکمت متعالیه، قم، بوستان کتاب، چاپ اول.
24. داودی، علی مراد،(1389ش)،عقل در حکمت مشاء از ارسطو تا ابن سینا،تهران، حکت، چاپ دوم.
25. دیلمى،حسن‏بن‏محمد، (1408ق)، أعلام الدین فی صفات المؤمنین، قم، مؤسسةآل البیت^، چاپ اول.
26. رازى، فخر الدین محمدبن‏عمر، (1373ش)، شرح عیون الحکمة، تهران، موسسةالصادق، چاپ اول.
27. راغب اصفهانی، حسین، (1412ق)، مفردات ألفاظ القرآن، ‏بیروت/ دمشق،دارالعلم ـ الدارالشامیة‏، چاپ اول‏.
28. رجبى،محمود، (1383ش)، روش تفسیر قرآن، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، چاپ اوّل.
29. رشتى،حبیب‏الله، (1413ق)، بدائع الأفکار، قم،موسسةآل البیت^، چاپ اول.
30. رضائى اصفهانى،محمدعلى، (1392ش)، منطق تفسیر قرآن (1)، قم، انتشارات جامعة المصطفی العالمیة، چاپ سوم.
31. زرقانى،محمدعبدالعظیم،(1416ق)، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت، انتشارات دارالکتب العلمیة.
32. سبحانى‏، جعفر، (1423ق)،الإنصاف فی مسائل دام فیها الخلاف‏، قم، مؤسسه امام صادق×‏، چاپ اول‏.
33. ـــــــــــــــــــ، (1420ق)، تذکرةالأعیان، قم،مؤسسه امام صادق×‏، چاپ اول.
34. ـــــــــــــــــــ، (1415ق)،الرسائل الأربع، قم، مؤسسه امام صادق×، چاپ اول.
35. شاهرودى،محمود، (1385ش)، نتائج الأفکار فی الأصول، قم، آل‏مرتضی×‏، چاپ اول.
36. شریف، میرسید، (1412ق)،التعریفات،تهران،ناصرخسرو،چاپچهارم.
37. صدر،محمد‏،(1420ق)، ماوراءالفقه‏، لبنان، دارالأضواء للطباعة و النشر و التوزیع‏، چاپ اول‏.
38. صدر،محمدباقر، (1417ق)، بحوث فی علم الأصول، قم، موسسه دائره‏المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهلبیت^‏، چاپ سوم.
39. طباطبایى،محمدحسین، (1417ق)، المیزان فى تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ پنجم.
40. عامرى، ابو الحسن،(1375ش)، رسائل ابو الحسن عامرى، تهران، مرکز نشر دانشگاهى، چاپ اول.
41. عراقى،ضیاءالدین، (1411ق)، منهاجالأصول،بیروت،دارالبلاغة، چاپاول.
42. عک، خالد عبد الرحمن، (1414ق)،اصولالتفسیروقواعده، دمشق، دار النقاش، چاپ سوم.
43. عمید زنجانى،عباسعلى، (1421ق)، فقهسیاسى، تهران،انتشاراتامیرکبیر‏، چاپ چهارم‏.
44. فارابى، ابو نصر، (1405 ق)، فصول منتزعة،تهران، المکتبة الزهراء، چاپ دوم.
45. فاکر میبدی، محمد، (1428ق)،قواعدالتفسیرلدیالشیعةوالسنة، قم، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، چاپ اول.
46. فراهیدى،خلیل بن أحمد، (1409ق)،کتابالعین،قم،نشرهجرت،چاپدوم.
47. قمى،ابوالقاسم،(1378ق)، قوانینالأصول،تهران، مکتبة الاسلامیة،چاپدوم.
48. کراجکى،محمدبنعلى، (1410ق)، کنزالفوائد،قم،دارالذخائر،چاپاول.
49. مؤدب، رضا،(1393ش)، مبانیتفسیرقرآن،قم، دانشگاه قم، چاپ سوم.
50. مازندرانى، محمد صالح، (1382ق)، شرح الکافی ـ الأصول و الروضة، تهران، المکتبة الإسلامیة، چاپ اول.
51. مجلسى،محمدباقر، (1403ق)،بحارالأنوارالجامعةلدررأخبارالأئمةالأطهار، بیروت، دارإحیاءالتراثالعربی،چاپ دوم.
52. مرادى،محمد، (1382ش)،امام‏ على و قرآن، تهران،هستى نما، چاپ اوّل.
53. مظفر،محمدرضا، (1375ش)، أصول الفقه، قم، اسماعیلیان، چاپ پنجم.
54. ـــــــــــــــــــ، (1387ش)، عقائدالإمامیة، قم، انتشارات انصاریان‏، چاپ دوازدهم.
55. ـــــــــــــــــــ، (1386ش)،المنطق، قم، اسماعیلیان، چاپ شانزدهم.
56. معرفت، محمد هادی، (1383ش)،التفسیرالاثرىالجامع، قم، تمهید، چاپ اول.
57. ـــــــــــــــــــ، (1379ش)، تفسیرومفسران، قم، مؤسسه فرهنگى التمهید، چاپ اوّل.
58. ـــــــــــــــــ، (1415ق)،التمهیدفیعلومالقرآن،قم،مؤسسةالنشرالاسلامى، چاپ دوم.
59. مکارم شیرازى،ناصر، (1428ق)، انوارالأصول، قم، انتشارات مدرسه امام على‏بن‏ابى‏طالب×‏، چاپ دوم.
60. ـــــــــــــــــــ، (1427ق)، دائرةالمعارف فقه مقارن، قم، انتشارات مدرسه امام على‏بن‏ابى‏طالب×، چاپ اول‏.
61. ملاصدرا، محمد صدر الدین، (1402ق)، الحکمة المتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة، بیروت، دار احیاء التراث، چاپ سوم.
62. ـــــــــــــــــــ، (1383ش)، شرح أصول الکافی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، چاپ اول.
63. ـــــــــــــــــــ، (1360ش)، الشواهد الربوبیة فى المناهج السلوکیة،مشهد، المرکز الجامعى للنشر، چاپ دوم.
64. موسوى قزوینى،ابراهیم،(1371ق)، ضوابط الأصول،قم، انتشار توسط مؤلف، چاپ اول.
65. نجارزادگان، فتح الله، (1391ش)،بررسی تطبیقی مبانی تفسیر قرآن در دیدگاه فریقین، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه/ انتشارات سمت، چاپ سوم.
66. نجارزادگان، فتح‏الله، (1384ش)،«کارکردهایعقلدرتفسیر وحی از نگاه فریقین»، اندیشه‏های فلسفی، ش 2، ص 135- 150
67. نجفی اصفهانى،محمدرضا، (1413ق)، وقایةالأذهان، قم، موسسة آل‏البیت^‏، چاپ اول.
68. وحیدی، شهاب الدین،(1387ش)،عقل در ساحت دین؛ رابطه عقل و ایمان در آثار ملاصدرا، قم، دانگاه ادیان و مذاهب، چاپ اول.
69. هاشمى‏خویى، میرزاحبیب‏الله، (1400ق)،منهاج‏البراعة فی‏شرح نهج‏البلاغة، تهران، مکتبةالإسلامیة، چاپ چهارم.
70. هلال، هیثم، (1424ق)، معجم مصطلح الأصول، بیروت، دارالجلیل‏، چاپ اول.
71. یوسفیان، حسن و احمدحسین شریفى، (1383ش)، عقل و وحى، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى، چاپ اوّل.