نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه شیراز، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، بخش فلسفه و کلام اسلامی

چکیده

در خصوص سازگاری یا ناسازگاری آموزه‌های حکمت متعالیه با آموزه‌های قرآنی و وحیانی همواره اختلاف نظر وجود داشته است. مقاله‌ی حاضر با هدف بررسی میزان هماهنگی آموزه‌های حکمت متعالیه با آموزه‌های قرآنی، یکی از مهم‌ترین مسائل فلسفی-کلامی یعنی مسأله‌یهدف‌داری آفرینش را با روش تحلیلی-تطبیقی، در سه محور اصل غایت‌مندی، علت غایی و غایت افعال الهی، از دیدگاه قرآن کریم و حکمت متعالیه مورد بررسی قرار داده و به این نتیجه رسیده است که از دیدگاه قرآن کریم و حکمت متعالیه، آفرینش کاملاً غایت‌مند است؛ علت غایی آفرینش جهان، انسان، و علت غایی آفرینش انسان، ذات خداوند است؛ غایت و هدف فعلی مخلوقات و افعال الهی نیز همان ذات خداوند است، پس به طور کلی می‌توان گفت علت غایی و غایت افعال الهی، ذات بی‌همتای اوست. بنابراین، دیدگاه حکمت متعالیه در زمینه‌ی غایت‌مندی افعال الهی با قرآن کریم هماهنگ بوده و هیچ‌گونه تعارض و حتی اختلافی در این زمینه وجود ندارد. 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Having aim in the view point of Holy Qoran And transeendenal theosophy

نویسنده [English]

  • Ali Reza Farsinezhad

Assistant Professor Shiraz University, Faculty of Theology, philosophy and Islamic theology.

چکیده [English]

There has been controversy on compatibility or incompatibility of transcendent Philosophy teachings with the teachings of the Qur'an and revealed. This paper aims to investigate the coordination of transcendent Philosophy teachings with the teachings of the Quran, examined the purposefulness from the perspective of the Holy Quran and the transcendent Philosophy, in three domain; the principle of finality, ultimate cause and goal of acts of God, with the analytical comparative method, and came to the conclusion that the creation is purely teleological from the perspective of the Holy Quran and the transcendent Philosophy; the ultimate cause of the creation of the world is human and The ultimate cause of the creation of the human is Essence of God; the purpose of The Divine Acts is the same Essence of God. so it can be said in general, the ultimate cause and purpose of God's actions, is The Unique nature of God. Therefore the viewpoint of the transcendent Philosophy is Coordinated with the teachings of the Holy Qur'an and there is no conflict even differences in this field.

کلیدواژه‌ها [English]

  • "Holy Qur'an"
  • "transcendent Philosophy"
  • "Purposefulness"
  • "The Divine Acts"
  • "Essence of God"

نتیجه‌گیری

از دیدگاه قرآن کریم، افعال الهی و آفرینش هستی، کاملا غایت‌مند است. از دیدگاه حکمت متعالیه ملاصدرا نیز افعال الهی، کاملا غایت‌مند بوده و دارای علت غایی و غایت است. دقت در عبارات و کلمات ملاصدرا، نشان دهنده‌ی این است که نه تنها آموزه‌های حکمت متعالیه در مورد اصل غایت‌مندی افعال الهی با قرآن کریم، ناسازگاری ندارد، بلکه در نحوه‌ی عبارت پردازی نیز هماهنگی بسیاری مشاهده می‌شود؛ از جمله اینکه قرآن کریم غایت‌مندی افعال الهی را بیشتر در قالب عباراتی مثل نفی عبث و باطل و لعب –که تا حدود زیادی با یکدیگر مترادف هستند-، بیان نموده و ملاصدرا نیز غایت‌مند نبودن افعال الهی را مستلزم راه یافتن عبث در افعال الهی و ناسازگار با حکمت الهی دانسته‌است.

از دیدگاه قرآن کریم، علت غاییِ آفرینشِ سایر مخلوقات غیر از انسان، انسان است. در مورد علت غایی آفرینش انسان نیز حدود دوازده قول در قرآن کریم وجود دارد که بازگشت همه‌ی آنها در نهایت به یک چیز است و آن هم ذات خداوند است و می‌توان گفت خداوند، انسان را برای خودش آفریده است. در نتیجه، از دیدگاه قرآن کریم، علت غایی آفرینش، ذات خداوند است. در آثار ملاصدرا نیز در مورد علت غاییِ آفرینش، مجموعا دوازده قول دیده می‌شود که قابل تقلیل به دو قول –یعنی وجود انسان و ذات خداوند- و در نهایت یک قول -که همان ذات باری‌تعالی است-، می‌باشد؛ در نتیجه، علت غایی افعال الهی از دیدگاه حکمت متعالیه نیز ذات خداوند است. پس معلوم می‌شود که دیدگاه حکمت متعالیه در مورد علت غایی افعال الهی نیز با قرآن کریم هماهنگ بوده و با تأسی از قرآن کریم، ذات خداوند را علت غایی آفرینش و افعال الهی دانسته و هیچ گونه تعارض و ناسازگاری در این زمینه مشاهده نمی‌شود.

در مورد غایت افعال الهی نیز قرآن کریم با تعابیر متعددی مثل آخِر، مَرجَع، مُنتهی و ...، ذات خداوند را غایت افعال خود و مرجع مخلوقاتش و نهایت سیر آنها معرفـی کـرده‌اسـت. ملاصدرا نیز بر مبنای استلزام عبث در فعل بدون غایت و قبح عقلی آن، و نیز امتناع دور و تسلسل در غایات، و مطلوب بالذات بودن ذات خداوند، افعال خداوند حکیم را خالی از غایت و حکمت ندانسته و معتقد است غایت فعلی نیز در نهایت، همان ذات واجب الوجود است. بنابراین، حکمت متعالیه در بیان غایت افعال الهی نیز با قرآن کریم هماهنگ بوده و به تبعیت از آموزه‌های قرآن کریم، غایت فعلی و مطلوب بالذات افعال و مخلوقات الهی را ذات بی‌همتای او می‌داند.

با انجام این پژوهش معلوم ‌شد که حکمت متعالیه در تبیین غایت‌مندی افعال الهی، با قرآن کریم هماهنگ بوده و هیچ‌گونه اختلاف و انحرافی از قرآن کریم ندارد. بنابراین سخن کسانی که تلاش دارند تا به گونه‌ای حکمت متعالیه را مورد طعن قرار داده و آن را در تعارض با دین یا قرآن کریم معرفی کنند، سخن دقیقی نیست و ناشی از عدم تعمق در حکمت متعالیه است که پژوهش حاضر یک نمونه از آن را نشان داده است.

  1. کتاب‌نامه

     

    1. قرآن کریم، ترجمه فولادوند.
    2. آلوسی ، سید محمود.(1405ق). روح المعانی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    3. ابراهیمی ‌دینانی، غلامحسین.(1366). قواعد کلی فلسفی در فلسفه اسلامی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، دوم.
    4. ابن کثیر، ابوالفداء اسماعیل.(1412 ق). تفسیر القرآن کریم العظیم، بیروت: دارالمعرفه.
    5. بلاغى نجفى، محمد جواد.(1420ق). آلاء الرحمن فى تفسیر القرآن، قم: بنیاد بعثت، واحد تحقیقات اسلامى بنیاد بعثت، اول.
    6. جزایری، سید نعمت الله الموسوی.(م1417ق ). نورالبراهین فی اخبار الساده الطاهرین، قم المشرفه: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین ، الاولی.
    7. رازی تهرانی، میر قوام الدین محمد.(1374). عین‌الحکمه، تصحیح علی اوجبی، تهران: میراث مکتوب، اول.
    8. رازی، فخرالدین محمد.(1375 ش). شرح الاشارات و التنبیهات لابن سینا، قم: النشرالبلاغه.
    9. سبزواری، ملاهادی.(1990). تعلیقه بر الحکمه‌المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، بیروت: دار احیاء التراث العربی، الخامسه.
    10. همو.( 1380ش). الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه(مجلدات دوم و هفتم)، به ضمیمه تعلیقات سبزواری، به اشراف سید محمد خامنه ای، تصحیح و تحقیق و مقدمه دکتر مقصود محمدی، تهران: انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
    11. همو.(1360). تعلیقه بر الشواهد الربوبیه، با تصحیح و مقدمه سید جلال الدین آشتیانی، مشهد: دار احیاء التراث العربی، المرکز الجامعی للنشر، مطبعه جامعه مشهد (افست)، الثانیه.
    12. همو.(بی تا). شرح الاسماء الحسنی، بی‌جا: مکتبه بصیرتی.
    13. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم.(1378). اجوبه المسائل، تصحیح و تحقیق دکتر عبدالله شکیبا، تهران: بنیاد حکمت اسلامی ‌صدرا، اول.
    14. همو.(1363الف). اسرار الآیات، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، اول.
    15. همو.(1382). تعلیقه و شرح بر الهیات شفا، تصحیح نجفقلی حبیبی، به اشراف سید محمد خامنه ای، تهران: انتشارات بنیاد حکمت اسلامی‌ صدرا، اول.
    16. همو.(1366).  تفسیر القرآن کریم الکریم، قم: انتشارات بیدار، دوم.
    17. همو.(1990). الحکمه‌المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، بیروت: دار احیاء التراث العربی، الخامسه.
    18. همو.(1408). رساله حدوث العالم، ترجمه و تصحیح محمد خواجوی، تهران: انتشارات مولی، اول، 1408ق.
    19. همو.(1362). رساله الحشر، ترجمه و تصحیح محمد خواجوی، تهران: انتشارات مولی.
    20. همو.(1367). شرح اصول کافی، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، اول.
    21. همو.(1313). شرح الهدایه الاثیریه، بی‌جا: بی‌نا، چاپ سنگی.
    22. همو.(1354). المبدء والمعاد، با مقدمه و تصحیح سید جلال الدین آشتیانی، پیشگفتار سید حسین نصر، تهران: انتشارات انجمن شاهنشاهی ایران.
    23. همو.(1363ب). المشاعر، تهران: کتابخانه طهوری، دوم.
    24. همو.(1363ج). مفاتیح الغیب، تصحیح محمد خواجوی، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
    25. همو.(1363ق). مفاتیح الغیب، تهران: نشر مولی.
    26. طباطبایی، محمد حسین.(1990م). تعلیقه بر الحکمه‌المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه. بیروت: دار احیاء التراث العربی، الخامسه.
    27. همو.(بی‌تا). المیزان فی تفسیر القرآن کریم، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول.
    28. طبرسی، ابوعلی الفضل بن الحسن.(1412 ق). تفسیر جوامع الجامع، بیروت: دارالاضواء.
    29. همو.(1415 ق). مجمع البیان فی تفسیر القرآن کریم، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
    30. طبری، محمد بن جریر.(1415 ق). جامع البیان عن تاویل آی القرآن کریم، بیروت: دارالفکر.
    31. طوسی، ابوجعفر محمد بن الحسن.(1409 ق). التبیان فی تفسیر القرآن کریم، بیروت: مکتب الاعلام الاسلامی.
    32. علم الهدی، سید مرتضی.(1403 ق). الامالی، قم: مکتبه آیه  الله المرعشی النجفی.

    33. همو.(1410 ق). رسائل المرتضی، قم: دارالقرآن کریم الکریم.

    1. عیاشی، محمد بن مسعود.(1411 ق). تفسیر العیاشی ، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
    2. فارابی، ابو نصر محمد ابن محمد ابن طرخان.(1339). فصوص الحکمه، ترجمه غلامحسین آهنی، اصفهان: کتابفروشی تأیید.
    3. فارسی نژاد، علی‌رضا و دژ‌آباد، حامد.(1388). «فلسفه آفرینش جهان و انسان از دیدگاه قرآن کریم»، اندیشه دینی، سال دوازدهم، شماره 30، صص124-103.

    37. همو.(1389ش). «تأملی بر دیدگاه متکلمان مسلمان در باب غایتمندی آفرینش»، آینه معرفت، سال هشتم، شماره 22، صص 30-1.

    1. همو و شکر، عبدالعلی.(1390ش). «تحلیل هدف‌مندی آفرینش در اندیشه ملاصدرا»، دوفصلنامه علامه، سال یازدهم، شماره 34، صص 89-87.
    2. فیض کاشانی، محمد محسن.(1416 ق). تفسیر الصافی، تهران: مکتبه الصدر.
    3. قرطبی، محمد بن احمد.(1405 ق). الجامع لاحکام القرآن کریم، بیروت: موسسه التاریخ العربی.
    4. قمی، علی بن ابراهیم.(1404 ق). تفسیر القمی ، قم: موسسه دارالکتاب.
    5. مازندرانی، مولی محمد صالح.(بی تا). شرح اصول کافی، بی جا: بی‌نا.
    6. مجلسی، محمدباقر.(1403 ق). بحار الانوار، بیروت: موسسه الوفاء. 
    7. نمازی شاهرودی، علی.(1419 ق). مستدرک سفینه البحار، قم: موسسه نشر اسلامی.