نوع مقاله : مقاله پژوهشی
چکیده
علی محمد ساجدی[1]
فاطمه زارع[2]
پرسش اصلی تحقیق حاضر چگونگی هماهنگی میان عقل و نقل در مسأله توحید صفاتی در منظومه فلسفی ملاصدرا است. پس از تبیین هماهنگی عقل و نقل از دیدگاه صدرا، و با ذکر پیشینه ای از آراء متکلمان(اشاعره و معتزله) در خصوص رابطه میان ذات و صفات الهی وگذری نیز به آراء ابن سینا در این موضوع، به اندیشه های صدرا درباب توحید صفاتی روی آورده، برهان وی بر نظریه"عینیت ذات وصفات"را که عمدتا بر محوریت برهان صدیقین و قاعده عقلی «بسیط الحقیقه» استوار است بیان، واستناد به آیات مربوطه را معلوم نموده ایم.آیات مورد استناد همگی دال بر این است که خدا وجود محض بوده، و واجد جمیع کمالات وجود است. همچنین، با نظر به قواعد فوق، صدرا با تحلیل دقیقی نشان می دهد که کثرت اوصاف کمالی خداوند با وحدت و بساطت ذاتش همخوانی داشته، و از ناحیه کثرت صفات، کثرت و ترکیبی در ساحت قدس ربوبی پدید نمیآید.
ادله عقلی ملاصدرا مبنی برعینیت ذات وصفات که جمعا 5 دلیل از مجموعه آثار وی استخراج، و در پی مباحث فوق مطرح شده است، همگی با کلام نورانی مولی الموحدین امام علی× که؛کمال توحید را نفی صفات از او میداند مهر تأیید خورده، و تأثیر پذیری صدرا از آموزههای بلند خداشناسی در نهج البلاغه و سایر جوامع روایی را نمایان میسازد.در پایان نیزبه تناسب بحث از صفات به ذکراقسام صفات و نیز طرح مسئله تشبیه وتنزیه جهت نشان دادن اصل امکان شناخت صفات در حدود کارایی عقل بشری همراه با ادله عقلی و نقلی صدرا پرداخته ایم.
***
[1]. عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز drsajedi@yahoo.com
[2]. دانش آموخته ارشد فلسفه وکلام اسلامی از دانشگاه شیراز. fatemeh_zare20@ymail.com
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Investigation of the harmony between reason and tradition on the Unity of Divine Attributes in Mulla Sadra,s transcendental philosophy
چکیده [English]
Alimohammad sajedi[1]
Fatemeh Zare[2]
The main issue of this article is the harmony between reason and tradition about Identity & unity of Divine attributes in Mulla Sadra,s philosophical system .
At first, we review the speculative thoughts of Mutazilites & Ash,arites school and philosophical thoughts of Avicenna's peripatetic philosophy concerning the Divine Essence and Attributes .
Mulla Sadra,s theology contains the following few reasoning in which there are rational and traditional arguments for justification the above issu :
1. Rule of Oneness and Simplicity of God,s Essence .
2 . Absolutely perfecteness God,s Existence and Atributes .
In addition, this article demonstrates that multiplicity of Divine perfect Attributes and absolutely Oneness & Simplicity of Divine Essence are harmonous . Hence, the Holy Quran and traditions including Nahjolbalaghe have often confirmed the above – mentioned harmony, that, Mulla Sadra has shown in many of his thoughtful works.
[1]- university of shiraz, Iran . drsajedi@yahoo.com
[2]- Msc,Islamic philosophy & kalam . fatemeh_zare20@ymail.com
کلیدواژه‌ها [English]
- Quran
- Nahjolbalaghe
- Mulla Sadra
- the Unity of Divine Attributes
- the rule of simplicity in Essence
نتیجه
به اعتقاد ملاصدرا، میان آموزه های قطعی دین و احکام قطعی عقل ناسازگاری مشاهده نمی شود وی ازافراط و تفریط درباره پیوند عقل و وحی پرهیز نمود و درجهت ارائه اندیشه ای معتدلانه دراین زمینه تلاش فراوانی به عمل آورده است و همواره سعی دارد با تأملات عقلی ،چهره علمی گزاره های دینی را نمایان سازد او به تعامل دو جانبه قرآن و حکمت می اندیشد از این رو درکتب فلسفی خود ازآیات مدد می گیرد و درتفسیر قرآن حکیمانه سخن می گوید او در اندیشه ژرف خود در هماهنگ ساختن عقل و دین دو انگیزه دارد اول تأیید شرع به وسیله عقل است او کتاب های فلسفی خود را در همین موضوع نگاشته است و هدف او از این کار تأیید و اثبات موضوع های بیان شده درشریعت اسلامی به وسیله عقل و فلسفه است دوم تأیید عقل به وسیله شرع است وی کتاب های دینی خود را دراین خصوص نگاشته تا مسائلی را که درفلسفه خود با دلیل اثبات کرده است به تأیید شرع برساند. و در زمینه توحید صفاتی علی رغم، این که اقوال گوناگون وجود دارد از یک سو اشاعره قائل اند که خداوند دارای صفات زائد بر ذات است از سوی دیگر معتزله به نیابت ذات از صفات معتقد است و ابن سینا قائل به اتحاد مفهومی و مصداقی ذات و صفات است اما ملاصدرا معتقد به عینیت ذات و صفات است به این معنی که این صفات هرچند مفهوما با یکدیگر متغایرند اما ذات حق تعالی بذاته مصداق تمام اوصاف کمالیه است چنان که او کلام امیرالمؤمنین -کمال التوحید نفی الصفات عنه- را بر نفی صفات زائد بر ذات و عینیت ذات و صفات حق در جانب مصداق حمل کرده است و در باره این که آیا عقل انسان قادر است به خداوند به وسیله صفات معرفت یابد یا نه؟ اگر چه اهل حدیث قائل به تنزیه اند و معتقدند جایز نیست کسی برخداوند حکمی کند و او را به وصفی متصف سازد مگر اوصافی که در شرع وارد شده اند آن هم از باب تعبد و بدون اندیشه و تفحص در معنای آن ها. افرادی چون قاضی سعید قمی و معتزله قائل به تنزیه هستند اما معتقدند که خداوند را تنها با صفات سلبی می توان درک کرد نه با صفات ثبوتی و فلاسفه قائل به تنزیه هستند و عقیده دارند که هر وصفی را که ثبوتی و کمالی باشد مشروط بر آن که مستلزم محدودیت و نیاز و به اختصار مستلزم امکان ذاتی موصوف نباشد می توان به خداوند نسبت داد و گروهی از متکلمین به تشبیه معتقدند اما صدرالمتألهین ضمن انتقاد از دیدگاه متکلمان و فلاسفه، قائل به تنزیه در مقام ذات و تشبیه در مقام فعل است زیرا او با ابداع قاعده «بسیط الحقیقه» برآن است که خداوند در عین حال که وجود خاص هیچ ماهیتی نیست تا مستلزم امکان او باشد وجود برتر الهی همه ماهیات و مفاهیم کمالی است و به موجب آن تمایز وجود برتر ماهیت و وجود خاص آن تمایز تشکیکی است و تعبیراتی همچون یدالله و وجه الله معانی الهی غیرامکانی پیدا می کنند و همچنین اوصاف وجودی مخلوق از همان جهت که به او منسوبند به خداوند هم منسوبند اما درمرتبه فعل به او منسوبند نه درمرتبه ذات و از آن حیث که مصداق وجودند منسوب به اویند نه از آن حیث که مصداق نقص و عدمند. براساس چنین تحلیلی تنزیه نه با ظاهر آیاتی که اوصاف وجودی را در خداوند منحصر می دانند منافی است و نه با ظهور نهایی آیات و روایاتی که اوصاف و افعال مخلوق را به خداوند هم منسوب می کنند.
- قرآن کریم.
- نهج البلاغه. (1381). محمد دشتی. قم: انتشارات مشهور.
- ابن سینا، حسین بن عبدالله. (1363). المبدأ و المعاد، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی.
- ----------------- (1364). النجاة، تهران: مرتضوی.
5. ابن میثم بحرانی، کمال الدین میثم. (1362). شرح نهج البلاغه. تصحیح خاتمی. قم:دفتر تبلیغات اسلامی.
- اشعری، ابوالحسن (بی تا). اللمع فی الرد علی اهل الزیغ و البدع. قاهره: المکتبة الازهریه للتراث
- ----------------- (1400). مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین. آلمان: شتاینر.
- تفتازانی، سعدالدین. (1409). شرح المقاصد. قم: الشریف الرضی.
- جوادی آملی، عبدالله. (1387). توحید درقرآن، قم: نشر اسراء
10. جرجانی، میر سید شریف. (1325). شرح المواقف. قم: الشریف الرضی
11. الرازی،فخرالدین. (1407). المطالب العالیهفی العلم الالهی. بیروت: دارالکتاب العربی
12. سبحانی،جعفر. (بی تا). بحوث فی الملل و النحل،قم:مؤسسة النشرالاسلامی
13. سهروردی، شهاب الدین یحیی. (1375). مجموعه مصنفات. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی
14. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم. (1364). الملل و النحل. قم: الشریف الرضی.
15. صدرالدین، محمد بن ابراهیم. (1981). الحکمةالمتعالیه فی الاسفار الاربعة العقلیه. (ج 1و2و5و8) بیروت : دارالاحیا التراث.
16. ----------------- )1379). تفسیرالقرآن الکریم. سورةالبقره. ج1. قم: بیدار
17. ----------------- (1364). تفسیرالقرآن الکریم. سورةالبقره. ج2. قم: بیدار
18. ----------------- (1361). تفسیرالقرآن الکریم. ج7. قم: بیدار.
19. ----------------- (1378). المظاهرالالهیه فی اسرار العلوم الکمالیه. تهران: بنیاد حکمت صدرا
20. ----------------- (1360). الاسرارالآیات. تهران: انجمن حکمت و فلسفه
21. ----------------- (1363الف). مفاتیح الغیب. تهران: مؤسسه تحقیقات فرهنگی.
22. ----------------- (1354). المبدأوالمعاد. تهران :انجمن حکمت و فلسفه ایران.
23. ---------------- (1366). شرح اصول الکافی. (ج4). تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی
24. -----------------. (1363ب). المشاعر. تهران: کتابخانه طهوری.
25. -----------------. (بی تا). العرشیه. غلامحسین آهنی. اصفهان: انتشارات مهدوی
26. طباطبایی،محمد حسین. (1404). نهایةالحکمه. قم: مؤسسة النشرالاسلامی.
27. ----------------. (1362). اصول فلسفه و روش رئالیسم. ج5. مقدمه و پاورقی به قلم مرتضی مطهری. تهران: صدرا
- عبودیت، عبدالرسول. (1386). درآمدی به نظام حکمت صدرایی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی
)