نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• احترام کاظمی ¹
• محمدرضا شمشیری ²

¹ دانشجوی دکترای فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اصفهان (خوراسگان)، اصفهان، ایران،

² دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اصفهان (خوراسگان)، اصفهان، ایران

چکیده

این مقاله که با روش توصیفی-تحلیلی فراهم آمده به­دنبال چگونگی تعامل عقل و دین بنا بر علیتی است که در فلسفه ابن­سینا و مالبرانش اثبات شده است. این دو با نگاهی خدامحورانه، به­دنبال ارائه علیتی هستند که ذیل آن خدایی همخوان با دین را به اثبات رسانده و تصویری عقلانی و همخوان با آموزه­های دینی از عالم نشان دهند. عالم ابن­سینا عالمی است که در رأس آن خدای علت­العلل و در طول، علل ثانیه در زنجیره­ای علی و معلولی نقش آفرینند. مالبرانش روابط علّی را به تعاقب پدیده­ها تقلیل داد؛ مقارنه­گرایی مطرح از سوی او همانا علیتی تک­قطبی بود که در یک طرف آن، خدای همه­کاره در مقام علت حقیقی و طرف دیگر آن ماده بی­جان و بی­تاثیر قرار دارد. مالبرانش تمامی تأثیر و تأثرات عالم را به خداوند سپرده است؛ نگاه خدامحورانه مالبرانش و استناد مستقیم فعل ارادی انسان به خداوند، وی را به جبرگرایی نزدیک و راه را بر تجربه­گرایان افراطی چون هیوم باز می­کند. در مقابل، ابن­سینا ذیل اثبات مجردات و عقول عشره طولیه و عقل فعال، اختیار انسان را به رسمیت شناخته و اراده­ی او را در عالم مؤثر می­داند.
 

تازه های تحقیق

نتیجه­گیری

هر دو فیلسوف در تلاش بر نشان دادن تعامل میان عقل و دین هستند و در همین راستا در پی ارائه علیتی هستند که در ذیل آن نقش محوری و حقیقی در عالم به خداوند داده شده باشد. ابن­سینا با بها دادن به جهان ماده و با اعتقاد به نظام­ مندی عالم علیت طولی خود را بر پایه دوگانه وجوب و امکان پی­ریزی می­کند؛ نظامی که از ممکنات شروع شده و با نفی دور و تسلسل خداوند را به عنوان علت­العلل در رأس عالم به اثبات می­رساند. علل ثانیه در نظام سینوی دارای تأثیر و تأثر بوده و نقش آفرینی می­کند.

در مقابل، مقارنه گرایی مالبرانش عالمی تک­قطبی را به تصویر می­کشد. عالمی که در یک طرف خدای همه­کاره و در طرف دیگر ماده متکثر بی­ جان و بی­تأثیر را نشان می­دهد.

ابن ­سینا با اثبات عالم مجردات واسطه خلق کثیر از واحد را عقل اول و واسطه فیض و معارف عالیه الهی را عقل دهم یا همان عقل فعال می­داند. انسان کامل نیز در علیت طولی سینوی، انسانی است که از طرفی با تلاش خود مدارج تعالی را پیموده و شایسته اتصال به عقل فعال شده و از طرفی نیز با کمک عقل فعال، جوانب بالقوه خود را به فعلیت رسانده و به بالاترین مرتبه از ادراک عقلی رسیده و شایسته دریافت وحی (نبی) می­شود؛ اما علیت تک قطبی مالبرانش نیازی به عالم مجردات ندارد؛ چرا­که تدبیر عالم مستقیماً و بلاواسطه با خداوند است.

در فاعلیت ارادی انسان، ابن­سینا با تبیین اراده طولی و همچنین فاعلیت بالعنایه خداوند، به اراده و اختیار انسان بها می­دهد.

مالبرانش نیز دوگانه اراده بر یک فعل را می­پذیرد، اما با ارجاع مستقیم فعل به خداوند، انسان را مجبور و مسلوب­الاختیار تعریف می­کند؛ بنابراین انسان کامل یا همان نبی نیز در این تعریف از انسان جایگاهی ندارد.

در مورد نبوت، مقارنه­گرایی مالبرانش می­تواند با تعریف مسیحیت از نبوت همخوانی داشته باشد؛ تعریفی که بر اساس اقانیم سه­گانه بیان شده و نبی به طور مستقیم برگزیده خداوند است.

در مجموع، نظام طولی سینوی در نشان دادن تعامل میان عقل و دین موفق­تر عمل کرده، اما مالبرانش به­جای نشان دادن تعامل میان عقل و دین به جبرگرایی کشیده شده همچنین راه را بر شک­گرایان افراطی چون هیوم باز کرده است.

 

کلیدواژه‌ها

• ابن سینا
• مالبرانش
• علیت
• عقل
• دین
• مقارنه گرایی

موضوعات

• فلسفه

عنوان مقاله [English]

Role of Causality in the Interaction of Reason and Religion, in the Philosophy of Ibn Sina and Malebranche

نویسندگان [English]

• ehteram kazemi ¹
• mohammad reza shamshiri ²

¹ PhD student of Islamic philosophy and theology, Islamic Azad University, Isfahan Branch (Khorasgan), Isfahan, Iran

² Associate professor, Department of philosophy, Islamic Azad University, Isfahan Branch (Khorasgan), Isfahan, Iran, (Corresponding author),

چکیده [English]

Using a descriptive-analytical method, this study seeks to find the interaction between wisdom and religion based on the causality proven in the philosophy of Ibn Sina and Malebranche. These two philosophers, with a God-oriented view, sought for presenting a causality under which a divinity compatible with religion has been proven, illustrating a rational picture of the world that is compatible with religious principles. At the apex of Ibn Sina’s world, it is God who is the cause of the causes, and at the length, there are the second causes that play roles in a chain of causes and effects. Malebranche reduced the causal relations to a kind of sequence of phenomena. Occasionalism is a unipolar causality, on one side of which, there exists the omnipotent God as the real cause, and on the other side, there is an inanimate and ineffective matter. Malebranche attributed all the effects and impressions of the world to God. Malebranche’s God-oriented perspective and his direct attribution of man’s volitional action to God made him oriented toward determinism, opening the way for extreme empiricists such as Hume. Conversely, under the proof of abstracts, active intellect, and the Ten Intellects (longitudinal order), Ibn Sina recognized the free will of man and considered man’s will to be effective.

کلیدواژه‌ها [English]

• Ibn Sina
• Malebranche
• causality
• reason
• religion
• occasionalism