نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• اکرم خلیلی نوش آبادی ¹
• روح الله دارایی ²

¹ استادیار و عضو هیأت علمی گروه معارف اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران جنوب.

² استادیار و عضو هیئت علمی گروه معارف اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران جنوب

چکیده

یکی از مسائل کلام اسلامی «مسئله شرور» ‌است که مورد توجه بسیاری از متفکران واقع شده‌ است. در این مطالعه به روش کتابخانه‌ای راه‌حل­های محّمد بن محمد غزالی (۴۵۰-۵۰۵ق.)؛ از متکلمان مسلمان اشعری مذهب را استخراج و توصیف می‌کنیم تا به تحلیل مناسبی از نسبت عقل و ایمان در میان پاسخ‌های او دست یابیم. وی در آثار خود نه به‌طور مستقل، اما به مناسبت موضوع مورد بحث، به مسئله شرور هم ورود کرده و هم به پاسخ‌های ایمان‌گرایانه اقدام می‌نماید و هم در راستای معقول ساختن وجود شرور گام بر‌می‌دارد؛ هم به خدمت گرفتن عقل را می‌ستاید و هم سرسپردن به اراده الهی را توصیه می‌کند. از همین روست که نمی‌توان وی را به‌طور مطلق به یکی از این دو رویکرد منتسب کرد، بلکه می‌توان گفت در راه‌حل او در مسئله شرور، عقل و ایمان هر دو ظهور دارند و تعامل و تعاون آنها، غزالی را از درافتادن به ورطه افراط در هر یک از این دو رویکرد باز‌داشته است.

تازه های تحقیق

نتیجه‌گیری

در این مطالعه بر آن بودیم تا نسبت عقل و ایمان در راه حل غزالی در باره مسئله شرور را بررسی کنیم. غزالی در این مسئله، بر سلک یک متکلم است که علاوه بر دفاع از آموزه‌های دین، دغدغه‌های فلسفی نیز دارد و حاصل این دو، غزالی را وا می‌دارد تا به عقل هم به عنوان یک منبع معرفتی بنگرد و هم به عنوان ابزاری برای فهم مبانی اندیشه دینی و شریعت. از سویی به آموزه‌های شریعت نیز اقبال شدید دارد و نسبت به آن ایمان گرایانه و متواضعانه تسلیم است؛ اما نه ایمان گرایی غزالی ایمان گرایی صرف و ضد عقل است و نه عقل گرایی او عقل‌گرایی صرف و ضد ایمان. به نظر می‌رسد بستر ایمان‌ غزالی عقلانیت اوست و اینکه بتوان گفت کفه کدام رویکرد سنگین‌تر است امری نشدنی است. شاید تنها تمایزی که می‌توان بین ایمان‌گرایی و عقل‌گرایی غزالی نهاد این است که وی در بدو ورود به مباحث عقل‌گرایانه، عبارات را به گونه‌ای گزینش می‌کند که انسان خود را رو در روی یک متفکر عقل‌گرا می‌یابد، اما دیری نمی‌پاید که با مواجهه با عبارات دیگر، این باور رنگ می‌بازد. همین چرخش نگاه، نسبت به ایمان‌گرا بودن او هم وجود دارد. شورمندی و سرسپردگی غزالی در برخی آثار و دیدگاه‌ها، از او یک ایمان‌گرای صرف و تابع محض شرع می سازد، اما دقت و بررسی بیشتر، نشان می‌دهد که او با پشتوانه‌ای به نام عقل قدم در راه ایمان‌گرایی گذاشته‌است و در مجموع به نظر می‌رسد بین ایمان و عقل غزالی اعتدال و تعامل وجود دارد واین دو در حل مسئله شرور به توازن رسیده‌اند.

 

کلیدواژه‌ها

• غزالی
• شرور
• ایمان‌گرایی
• عقل‌گرایی

عنوان مقاله [English]

Interaction of Reason and Faith in al-Ghazali's Solution to the Problem of Evil

نویسندگان [English]

• Akram Khalili NooshAbadi ¹
• Roohollah Daraei ²

¹ Assistant Professor of Islamic Knowledge at the Islamic Azad University, Southern Tehran

² Assistant Professor of Islamic Knowledge at the Islamic Azad University, Southern Tehran

چکیده [English]

One of the topics in the Islamic theology is the "problem of evil", which has constantly attracted the attention of many thinkers from past till present. In this study, the researcher uses the library method to gain Mohammad Ibn Mohammad Ghazali’s viewpoint (450-505 AH) on this problem, who is one of the Ash'arite Muslim theologians. The researcher intends to analyses the relationship between reason and faith in his books. In his works, he indirectly discusses the problem of evil and tries to find solution on the basis of faith-based answers, and simultaneously intends to rationalize the existence of evil; in other words, he advocates both the use of reason and submission to the Divine will. Therefore, it is impossible to attribute him absolutely to either approaches, but it can be said that in his solution to the problem of evil, reason and faith both emerge, and their interaction and that has prevented Al-Ghazali from sinking into an abyss of extremism.

کلیدواژه‌ها [English]

• Ghazali
• devils
• faith attitude
• rationalism