نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه فلسفه و کلام دانشگاه قم

2 دانشجوی دکتری رشته کلام دانشگاه قم

چکیده

یکی از مباحث مهم در دین شناسی جایگاه عقل در درک معارف دینی است، در پژوهش پیش رو تلاش می‌شود جایگاه عقل از دیدگاه ابن تیمیه و علامه طباطبایی مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد، تا نقاط قوت وضعف دو دیدگاه روشن شود. ابن تیمیه معتقد است گاهی عقل بر قوه‏ای گفته می‌شود که انسان با آن تعقل می‌کند، چنانکه بر علوم و اعمالی که با آن قوه حاصل شده نیز عقل گفته می شود. که این معنی نتیجه عقل به معنای اول است، ازدیدگاه ابن تیمیه انسان در کسب معارف دینی با بودن کتاب و سنت و فطرت نیازی به عقل ندارد، و در صورت تعارض شرع و عقل، شرع مقدم است و سانی که به عقل در معارف توجه می کنند را در خطا می‏داند. علامه نیز معتقد است مراد از عقل در انسان عبارتست از نفس مدرک انسان و آن مبدئى است که تصدیقهاى کلى و احکام عمومى بدان منتهى می شود، علامه دیدگاه افراطی که در آن عقل در دین شناسی کاملا خود بسنده است و دیدگاه تفریطی که به بى‏اعتباری عقل نظر دارد، نمی پذیرد، و معتقد است جایگاه عقل بین آن دو است و عقل به هیچ‏وجه به خطا نمی رود و یکی از منابع مهم در معرفت دینی است. و هرگز بین عقل و شرع تعارض واقع نمی‏شود، دراین میان عقل در اندیشه علامه نسبت به ابن‏تیمیه دارای جایگاه ویژه‏ای در کسب معارف دینی دارد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Critical Analysis of the position of reason in Theology From the viewpoint of Ibn Taymiyya and Allameh Tabatabaie

نویسندگان [English]

  • ali alibedashti 1
  • Mohsain Pirhadi 2

1 Associate professor at Qom university.

2 Phd student at Qom university

چکیده [English]

One of the important issues in understanding religion is the position of reason in comprehending religious cognitions. In the following investigation, efforts have been put on analyzing of position of reason from the viewpoints of Ibn Taymiyya and Allameh Tabatabaei, somehow that the strength and weak points of two points of view could be clarified. Ibn Taymiyya believes, as well as all knowledges and actions derived from Intellect is called reason, so reason sometimes refers to a power that human, reflects with it, and this perception is a consequence of “First Intellect” ! Acquiring cognitions of religion in the viewpoint of Ibn Taymiyya doesn’t need reason if there are enough evidence from Quran, narrations and human nature. And if there is a conflict between religion and reason, then the priority must be given to religion. And those who make reason superior to religion, according to him, are mistaken. Allameh Tabatabaei also believes that, what it is meant intellect in human, is perceptive soul of him and that is an initiative level those all universal concepts and general rules lead to that! Indeed Allameh refuses both extreme viewpoints, the one that doesn’t give a role to reason for understanding religion and also that view which considers reason self-sufficient in this regard! instead he believes that reason is located between those to above mentioned extremes! Reason is one of the significant sources in religious cognition which never goes wrong! there is no conflict between Intellect and religion, therefore, in contrast to Ibn Taymiyyah, reason in the viewpoint of Allameh Tabatabaei has an especial role in acquiring religious cognitions

کلیدواژه‌ها [English]

  • reason
  • Religion
  • Ibn Taymiyya
  • Allameh Tabatabaei

نتیجهگیری

مراد از عقل در دیدگاه ابن تیمیه قوه‏ای مدرکه است که انسان با آن تعقل می‏کند، که در نتیجه آن برای انسان علوم و اعمالی که با آن قوه حاصل شده که به آن نیز عقل گفته می‏شود، در اندیشه ابن تیمیه انسان در کسب معارف دینی با بودن کتاب و سنت و فطرت نیازی به عقل ندارد، و در صورت تعارض عقل ونقل ملاک تقدیم و مرجح داشتن و قطعی بودن است. در صورتی که هیچ مرجحی نباشد، ابن تیمیه معتقد است، لازم است که شرع مقدم شود، چرا که عقل هر آنچه را که شرع می‏گوید تصدیق می‏کند، اما عقل هر چه شرع بگوید را تصدیق نمی‏کند، علم به صدق شرع هم متوقف بر اخبار و تایید عقل نیست.

در دیدگاه علامه نیز مراد از عقل در انسان عبارتست از نفس مدرک انسان که آن مبدئى است که تصدیقهاى بدان منتهى می‏شود، و عقل براساس ادراک به عقل نظری و عقل عملی تقسیم می شود، در نظر علامه عقل نظرى وظیفه‏اش تشخیص حقیقت است، و عقلى که انسان را به حق دعوت مى‏کند عقل عملى است. در اندیشه علامه عقل به هیچ وجه به خطا نمی رود. و لذا با شرع تعارضی نخواهد داشت، و این که عقل در ثبوت و جعل دین دخالتی ندارد اما در کشف و اثبات اصول و فروع دین دخالت دارد.

در نهایت گرچه هر دو دیدگاه در معنای عقل اشتراک دارند، ولی تفاوت اساسی بین دو دیدگاه در این است که ابن تیمیه نگاه حداقلی به عقل دارد به نحوی که در اندیشه وی جایگاه چندانی به عقل داده نمی‏شود و محور در دریافت معارف شرع است و عقل را در معارف دینی محدود می‏داند علاوه بر این که در تبیین او نیز اشکالاتی وجود دارد، اما در مقابل علامه به عقل در دریافت معارف توجه داشته و دیدگاه اعتدالی نسبت به جایگاه عقل دارد، نه مانند اشاعره و سلفیه دیدگاه تفریطی دارد و نه مانند معتزله دیدگاه افراطی را می‏پذیرد، بلکه نگاهی بین این دو دیدگاه نسبت به جایگاه عقل در درک معارف دینی دارد، از سوی دیگر تبیین علامه در جایگاه عقل در دین شناسی دارای اشکال نیست. و این جایگاه را به خوبی تحلیل می‏کند.

1. قران کریم.
2. ابن تیمیه، احمد.(بی تا) ‏الرد علی المنطقیین. بیروت. دار المعرفه.
3. _______ . (1411) درء تعارض العقل والنقل. تحقیق: محمد رشاد سالم. مملکة العربیة السعودیة. نشر جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، چاپ دوّم.
4. _______ . (1392) بیان تلبیس الجهمیة فی تأسیس بدعهم الکلامیة. مکة المکرمة. مطبعة الحکومة. چاپ اول.
5. _______ . (1416) مجموعه فتاوى. تحقیق: عبد الرحمن بن محمد بن قاسم. مدینة نبویة. مجمع الملک فهد لطباعه المصحف الشریف.
6. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی.(1363) تحف العقول. قم. انتشارات جامعه مدرسین.
چاپ دوم.
7. پترسون، مایکل – هاسگر، ویلیام – رایشنباخ، بروس – بازینجر، دیوید.(1389) عقل واعتقاد دینی. مترجم:نراقی، احمد-سلطانی، ابراهیم. تهران. انتشارات طرح نو. چاپ هشتم.
8. جوینی، عبد الملک.(1416) الإرشاد إلى قواطع الأدلة فی أول الاعتقاد. بیروت. دارالکتب العلمیه. چاپ اول.
9. سید رضی،محمد بن حسین.(1414) نهج البلاغه. قم. انتشارات هجرت.
10. شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان.(1413) أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات. قم. ناشر المؤتمر العالمی للشیخ المفید. چاپ اول.
11. صدوق، محمدبن علی.(1378) عیون اخبار الرضا، تهران. نشرجهان. چاپ اول.
12. طباطبایى، محمد حسین.(1417) المیزان. قم. انتشارات جامعه مدرسین. چاپ پنجم.
13. ________ . (1420) بدایه الحکمة. قم. موسسه نشر اسلامی. چاپ پنجم.
14. ________ . (1385) نهایه الحکمة. تعلیق غلامرضا فیاضی. قم. انتشارات موسسه امام خمینی(ره). چاپ سوم.
15. ________ . (1378) شیعه در اسلام. قم. انتشارات اسلامی(جامعه مدرسین). چاپ سیزدهم.
16. ________ . (1387) شیعه؛مجموعه مذاکرات با پروفسور هانیرکربن(خسروشاهی). قم، بوستان کتاب. چاپ دوم.
17. علامه حلّی.(1413) کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد. قم. مؤسسة النشر الإسلامی‏. چاپ چهارم‏.
18. قاضی عبدالجبار، قوام الدین.(1422) شرح الاصول الخمسه. بیروت. دارالاحیاء التراث العربی. چاپ اول.
19. کلینی، محمد بن یعقوب.(1407) الکافی. تهران. دار الکتب.
20. هیک، جان.(1381) فلسفه دین. مترجم، سالکی،بهزاد.تهران. انتشارات بین المللی الهدی. چاپ سوم.