نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، فلسفه و کلام اسلامی، حوزه علمیه قم،

چکیده

در قرآن کریم به صورت مستقیم و غیرمستقیم به «عقل» به عنوان یکی از منابع و ابزارهای معرفتی پرداخته و بر اساس آن، بشر به تعقل و عقلانیت دعوت شده است. در برخی آیات قرآن کریم به صورت مستقیم و با دلالت مطابقی از واژه عقل و مشتقات آن استفاده شده و در دسته دیگر به صورت غیر مستقیم و با دلالت التزامی، در قالب واژه‌هایی نظیر: قلب، لبّ، فؤاد و امثال آن و با کارکردهایی نظیر تفکر، تفقه، شعور، بصیرت و درایت به عنوان کارکردهای عقل اشاره شده است. این واژگان در قرآن کریم، مترادف یا مرتبط با کارکردهای معرفتی عقل هستند. بر اساس آیات قرآن کریم، عقل دارای کارکردهای مختلف (اعم از معرفتی و غیرمعرفتی) است. این کارکردها در مسائل علوم انسانی نمایان‌تر است. در مقاله حاضر در مقام جمع‌آوری اطلاعات از روش کتابخانه‌ای و در مقام داوری (تجزیه و تحلیل اطلاعات) با روش عقلی و نقلی و با تأکید بر آیات قرآن کریم برخی کارکردهای عقل طبقه‌بندی و تحلیل شده­ است. بر اساس نتایج این نوشتار، کارکردهای نظری و عملی، طبیعی و فراطبیعی، منبعی و ابزاری، انتقادی و روش‌شناختی به عنوان برخی کارکردهای عقل از منظر قرآن مورد تحلیل قرار گرفته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Analysis of the Applications and Functions of Intellect From the Perspective of the Holy Quran

نویسنده [English]

  • Ramezan Alitabar

Associate Professor of the Islamic Philosophy and Theology, Research Institute for Islamic Culture and Thought (iict), Qom Seminary

چکیده [English]

In the Holy Quran, directly and indirectly, "intellect" is considered one of the sources and tools of knowledge and accordingly, human beings are invited to understanding (ta’aqquol). In some verses of the Holy Quran, the word intellect and its derivatives have been used directly and with a conforming indication, and in the other category, indirectly and with indication per nexum, in the form of words such as: heart (qalb), lubb, fuād and the like, and functions such as thinking, to study (tafaqqoh), intelligence, insight and realizing are referred to as the functions of intellect. These words in the Holy Qur'an are synonymous or related to the knowledge functions of the intellect. According to the verses of the Holy Quran, the intellect has different functions (related to knowledge or other than that). These functions are more apparent in humanities. Here, some functions of the intellect are classified and analyzed by the library method (in collecting information) and by the rational and narrative method and by emphasizing on some verses of the Holy Quran (in analyzing information). Based on the results, some functions of intellect such as theoretical and practical, natural and supernatural, source and instrumental, critical and methodological functions of intellect have been analyzed from the perspective of the Qur'an.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Intellect
  • Quran
  • epistemological function
  • practical function

نتیجه‌گیری

در مقاله حاضر با بررسی مفهوم عقل و مفاهیم مرتبط با آن، بر اساس قرآن کریم، انواع کارکردهای آن طبقه‌بندی و بررسی شد و نتایج ذیل به دست آمد:

عقل یکی از منابع و ابزار معرفتی به‎ویژه در علوم انسانی است.

عقل در علوم انسانی، هم نقش منبعی دارد و هم نقش ابزاری؛ لذا دارای کارکردهای بسیار گسترده و وسیع است.6

عقل در فهم منابع متنی (کتاب و سنت) دارای نقش ابزاری است.7

اعبتار و ارزش معرفتی عقل و گزاره‌های حاصل آن، ذاتی است.

پاره‌ای از کارکردهای معرفتی عقل در حوزه‌ تولید علم، به‎ویژه علوم انسانی، انحصاری و بی‌بدیل است.

اثبات اعتبار و حجیت دیگر منابع معرفتی (کتاب تدوین و کتاب تکوین) بر عهده عقل است.8

عقل با سایر منابع معرفتی، هماهنگ و همخوان است (جریان قاعده ملازمه در بیشتر مسائل علوم انسانی اسلامی)

عقل به رغم کارکردهای مختلف، کاستی‌ها و محدودیت‌هایی دارد؛ لذا نیازمند سایر منابع به‎ویژه منبع وحی است.

عقل، در کنار کارکردهای معرفتی، دارای کارکردهای عملی نیز می‌باشد.

اثبات یا رد حجیت دیگر روش‌ها (روش تجربی، نقلی، شهودی و امثال آن) بر عهده عقل است.

عقل معیار سنجش صحت و سقم علوم به‎ویژه علوم انسانی است؛ بر این اساس، معیاری برای نقد علوم انسانی سکولار است.

روش عقلی در کنار سایر روش‌ها، از اعتبار و حجیت معرفت‌شناختی برخوردار است.

  • قرآن کریم

    • الآلوسی، شهاب‏الدین، (1414ق)، تفسیر روح المعانی، بیروت، دارالفکر.
    • جوادی آملی، عبدالله، (1385)، تفسیر انسان به انسان، قم، إسراء.
    • جوادی آملی، عبدالله، (1386)، منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، قم، إسراء.
    • جوادی آملی، عبدالله، (1374)، تفسیر موضوعى قرآن، ج13 (معرفت‏شناسى در قرآن)، جامعه مدرسین، چاپ دوم.
    • جوهرى، اسماعیل بن حماد، (1407ق)، الصحاح فى اللغة، تحقیق: احمد بن عبدالغفور عطار، الطبعة الرابعة، بیروت، دارالعلم للملایین.
    • راغب اصفهانى، حسین، (1412ق)، المفردات فى غریب القرآن، بیروت، دار القلم.
    • رشاد، علی‌اکبر، (1385)، «گستره‌ کارکرد و کاربرد عقل در تفهم و تحقق دین»، مجله فقه و حقوق، دوره 2، شماره 8، صص 11-38.
    • شیخ طوسی، محمد بن حسن، (بی‌تا)، تفسیر التبیان، بیروت، احیاء التراث العربی.
    • طباطبایى، سیدمحمدحسین، (1415ق)، نهایة الحکمة، قم، مؤسسة النشر الأسلامى.
    • طباطبایى، سیدمحمدحسین، (بی‌تا)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، اسماعیلیان.
    • طبرسی، فضلبن حسن، (1415ق)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
    • طریحی النجفی، فخرالدین، (1408ق)، مجمع البحرین، تحقیق: سیداحمد حسینى، تهران، نشر الثقافة الاسلامیة.
    • علامه حلى، حسن بن یوسف، (1372)، کشف المراد، چاپ سوم، قم، انتشارات شکورى.
    • علیدوست، ابوالقاسم، (1383)، فقه و عقل، چاپ دوم، بی‏جا، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى.
    • مبینی، محمدعلی، (1380)، «عقل در قرآن»، معرفت، شماره 48، صص 86-94.
    • محقق اصفهانی، محمدحسین، (۱۳۷۴)، نهایة الدرایه فی شرح الکفایه، تحقیق: ابوالحسن قائمی، قم، موسسه آل البیت.
    • مصباح یزدى، محمدتقى، (1373)، آموزش فلسفه، چاپ ششم، تهران، سازمان تبلیغات اسلامى.
    • مصطفوی، حسن، (1368)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‌، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‌.
    • مطهری، مرتضی، (1357)، ‌انسان و ایمان، تهران، انتشارات صدرا.
    • مطهری، مرتضی، (1389)، مجموعه آثار، ج22 (حکمت ها و اندرزها، فلسفه اخلاق، تعلیم و تربیت در اسلام، حکمت عملی)، تهران، صدرا.
    • مکارم شیرازی، ناصر، (بی‌تا)، تفسیر نمونه، قم، دارالکتب الاسلامیة.
    • مکارم شیرازی، ناصر، (1426ق)، نفحات القرآن، قم، مدرسه الامام على بن ابى طالب.
    • ملاصدرا، صدرالدین محمد، (1383)، الحکمة المتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة، قم، دار المعارف الاسلامیة.
    • ملاصدرا، صدرالدین محمد، (1420ق)، المبدأ و المعاد، بیروت، دارالهادى.