نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار فلسفه و کلام، دانشگاه شیراز،

2 دانشیار دانشگاه صدا و سیما

چکیده

   مولانا جلال ­الدّین محمّد بلخی در آثار خود به­ویژه مثنوی معنوی، بر­خلاف دیدگاه فلسفیِ معروف به پانته ­ایسم و معتقدان به حلول و اتّحاد، اعتقاد به وحدت وجود را با تجلّی و تنزّه و تعالی خدا سازگار و قابل جمع می­داند و حتی مدّعی است که از این نگاه، می­توان تصویری مطلوب­تر و نزدیک­تر از هر دیدگاه دیگری نسبت به خدای دین داشت. در اینجا کوشیده شده است با کاربرد روش توصیفی–تحلیلی ابتدا به اثبات باورمندی مولوی به دیدگاه وحدت وجود بپردازیم و سپس فروع آن را تبیین و بررسی کنیم؛ به­ویژه به این پرسش پاسخ دهیم که چگونه او تجلّی و تنزّه و تعالی خدا را بر مبنای اصل اساسی مکتب خود (وحدت وجود) تبیین و اثبات می­نماید. از این­رو، برای آشنایی با مکتب عرفانی و بررسی دیدگاه مولانا، ابتدائاً به معرّفی مشرب عرفانی و اعتدال اندیشه و روش فکری او می­پردازیم و سپس بر مبنای وحدت وجود به تقسیم وحدت به وحدت آفاقی و انفسی و تمایز­گذاری میان مقام ذات و مقام اسماء و صفات الهی و اعتقاد به تشبیه در عین تنزیه و تنزیه در عین تشبیه که فروع و پیامدهای این اصل هستند مبادرت می­ورزیم.                                                                                                

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Unity of Existence and its Traces in Rumi's Works (Emphasis on the Manifestation and Sublimation of God)

نویسندگان [English]

  • Nematollah Badakhsahn 1
  • Azizollah Salari 2

1 Associate professor at the University of Islamic Republic of Iran Broadcasting

2 Associate Professor at the University of Islamc republic of Iran broadcasting

چکیده [English]

Rumi in his works, especially Masnavi Ma’anavi, states that the unity of God is compatible with manifestation, purification, and transcendence of God and one can believe in all of them. This is contrary to some other philosophical views like pantheism and those who believe in incarnation and union. Rumi even believes that such a viewpoint can give a better and closer image of God defined in the religious concept. The methodology in this study is descriptive and analytical and it is attempted to prove the belief of Rumi in the unity of existence, first. Then, the sub-principles and traces of this belief in his works are determined and investigated. The unity of existence is the fundamental principle of his school. How he explains and proves the principle, based on the manifestation and purification of God based on, is the question especially answered here. Accordingly, his mystical school and the moderate method of his thoughts are introduced, first. Then, based on the unity of existence, the unity is divided into horizon and souls. Afterwards, the status of essence and the status of Divine names and attributes are shown to be different. The sub-principles and consequences of this belief is resemblance at the same time as purification and purification at the same time as the resemblance. These consequences are also clarified during the study.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rumi
  • unity of existence
  • manifestation
  • resemblance
  • transcendence
  • purification
  • God

نتیجه­ گیری

عُرَفای محقق با اذعان به حقیقت یگانۀ وجود، مراتب را در مظاهر می­دانند، نه در حقیقت وجود. از نظر آنان خدای تعالی وجود لابشرط مقسمی است، در حالی که فیلسوفان خدا را وجود به­شرط لا -یعنی منزّه از همۀ قیود و مستقل از همۀ اشیاء- می­دانند. از نظر عارفان این مرتبه از وجود یکی از مراتب وجود لابشرط مقسمی -مرتبۀ احدیّت- است. مصداق وجود حقیقی منحصر در حق تعالی است و ماسوای او همه، تجلیّات و ظهورات اوست که عالم کثرات و نمودها را تشکیل می­دهند. بر مبنای وحدت وجود مورد قبول مولوی، خدا نه مجموع پدیده­های عالم هستی است -چنان که پانته ایست­ها و حلولیّه قائل هستند- و نه با موجودات متّحد است. ازاین رو، دیدگاه پانته­ایسم و حلولی و نظریّۀ اتحاد باطل هستند.

   مولانا با آوردن ابیاتی فراوان از مثنوی، هم به طور مستقیم به وحدت وجود تصریح می­کند، هم در قالب تمثیلاتی چون «آفتاب و سایه­های کنگره» و « دریا و موج» و ... از آن سخن می­گوید. از نظر مولانا خداوند دارای دو مقام و مرتبه است: یکی مقام ذات که هیچ صفتی ندارد و کاملاً ناشناخته است و معلوم هیچ اندیشه و شهودی قرار نمی­گیرد. در این مقام خدا نسبت به مخلوقات هم از تعالی وجودی برخوردار است و هم از تعالی معرفتی و مفهومی. مقام دیگر، مقام اسماء و صفات است؛ یعنی همان وجهی که با عالم مخلوقات مرتبط است و مورد شناخت ما قرار می­گیرد. همان­گونه که گفته شد:                                                                                                                                                  

                گاه خورشید و گهی دریا شوی              گاه کوه قاف و گه عنقا شوی    

                تو نه این باشی نه آن در ذات خویش      ای فزون از وهم­ها وز بیش بیش  

  وحدت آفاقی و وحدت انفسی حاکی از دو وجه از وجوه وحدت وجود است که مولانا از آن دو سخن گفته است. وحدت آفاقی بیانگر جهان­بینی و هستی­شناسی عرفانی است که همان توحید عرفا یا وحدت وجود است و وحدت انفسی بیانگر انسان شناسی عرفانی و مقام انسان کامل است، که از لوازم اعتقاد به نظریّۀ وحدت وجود می­باشد. با این حال او به فنای ذاتی انسان کامل در حق قائل نیست و دعاوی «انَا الحق» حلاج را بر مبنای اتحاد نوری تأویل می­کند و به معنای «هُوَ الحق» می­داند. بر اساس همین شیوۀ اعتدالی است که در شرح و بیان وحدت وجود نیز می­کوشد به گونه­ای عمل کند که افهام عامّه نلغزد:

                من نیَم جنس شهنشه دور از او         لیک دارم در تجلّی نور از او

یا:

                 شرح این را گفتمی من از مِری         لیک ترسم تا نلغزد خاطری  

مولانا به تنزیه در عین تشبیه و تشبیه در عین تنزیه اعتقاد دارد. او در قصّۀ «موسی و شبان» به جمع  بین دیدگاه تشبیه و دیدگاه تنزیه مبادرت ورزیده  و در دو زمینۀ توحید نظری و عملی به آن پرداخته­است. مولانا به خوبی دریافته­است که گرایش به هر کدام از این دو، انسان را با وضعیتی تناقض­آمیز مواجه می­سازد. از یکسو گراییدن محض به تنزیه و خردمداری به تعطیل شدن باب معرفت و به گونه­ای محدود و مقیّد نمودن خدا می­انجامد و از سوی دیگر، تشبیه محضِ اوصاف او با  اوصاف مخلوق، خداوند را به مرتبه­ی امکان و در نتیجه، محدودیت سوق می­دهد. او بر پایۀ جهان بینی وحدت وجودی، وجود یگانه را حق تعالی و غیر او را تجلّیات او می­داند. غیر حق تعالی «نمودند»، نه «بود».  نیست­های هست نمایند و می­توان گفت که از اویند، چون آفریده­ها ظهور حق در تعیّنات او هستند.  نیز می­توان گفت همه اویند؛ زیرا همۀ مخلوقات مظاهر او هستند و میان  ظاهر و مظاهر به تعبیر مولانا اتّحاد نوری وجود دارد. پس از سویی تنزیه درست است و آن یعنی عالم کثرت از اوست؛ عالمی که عبارت از ظهور حق تعالی در تعینات اعتباری است و از سوی دیگر تشبیه درست است؛ زیرا جهان تجلّی حق بوده و از این رو حق است؛ پس عالم اوست. سرانجام این نتیجه به دست می­آید که مولانا بر مبنای اصل بنیادین وحدت وجود، به تنزیه و تعالی خدا قائل است و حتّی با اعتقاد به تشبیه در عین تنزیه و تنزیه در عین تشبیه، نظریّه­ای مطلوب­تر و عمیق­تر از خدا و اوصاف او نسبت به سایر اصناف دینداران ارائه داده است.                                                                                             

  • قرآن کریم

    • آشتیانی، سیّد جلال­الدّین، (1370)، شرح مقدمۀ قیصری بر فصوص الحکم، تهران، انتشارات امیر کبیر.
    • ابن­عربی، محیی­الدین، (بی تا)، الفتوحات المکیة، بیروت، دارصادر.
    • ___________________، (1980م)، فصوص الحکم، با تعلیقات ابوالعلا عفیفی، چاپ دوم، لبنان، بیروت، دارالکتاب العربیة.
    • دزفولیان، کاظم، (1382)، شرح گلشن راز(به­همراه متن)، چاپ اول، تهران، انتشارات طلایه.
    • دهباشی، مهدی و میرباقری فرد، سیّد علی اصغر، (1388)، تاریخ تصوّف(1)، چاپ سوم، تهران، سمت.
    • رحیمیان، سعید، (1383)، مبانی عرفان نظری، چاپ اول، تهران، انتشارات سمت.

    سعدی، مصلح بن عبدالله، (1369)، کلیّات سعدی، به اهتمام محمّد علی فروغی، تهران، انتشارات امیرکبیر.

    ملاصدرا، صدرالدّین محمّد، (1379)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ج 2، قم، انتشارات مصطفوی.

    11- فروزانفر، بدیع الزمان،(1361)، احادیث مثنوی، تهران، انتشارات امیرکبیر.

    12- ___________________، (1384)، شرح مثنوی شریف، چاپ یازدهم، تهران، انتشارات زوّار.

    13- فیض کاشانی، ملامحسن، (1390)، کلمات مکنونه، تصحیح و تحقیق: علی علیزاده، قم، انتشارات آیت اشراق.

    14- کاکایی، قاسم، (1382)، وحدت وجود به روایت ابن­عربی و مایستر اکهارت، چاپ دوم، تهران، انتشارات هرمس.

    15- مطهّری، مرتضی، (1363)، تماشاگه راز، قم، انتشارات دفتر نشراسلامی.

    17- مولوی بلخی، جلال­الدین محمّد، (1362)، مثنوی معنوی، تهران، انتشارات امیرکبیر.

    18-  ___________________________، (1386)، کلّیات دیوان شمس، تصحیح: بدیع الزمان فروزانفر، تهران، انتشارات بهزاد.

    19-  ___________________________، (1390)، فیه ما فیه، با شرح کریم زمانی، چاپ اول، تهران، اتشارات معین.

    20- نهج­البلاغة، (1380)، ترجمه: محمد دشتی، قم، انتشارات مشهور.

    21- نیکلسون، رینولد، (1382)، تصوّف اسلامی و رابطۀ انسان و خدا،  ترجمه: محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، انتشارات سخن.

    22- همایی، جلال­الدّین، (1366)، مولوی نامه، تهران، مؤسسۀ نشر هُما