نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• حمیده تجملیان ¹
• خسرو باقری نوع پرست ²
• سعید وزیری ³
• سید علیرضا افشانی ⁴

¹ دانشجوی دکتری تخصصی مشاوره، واحد یزد، دانشگاه آزاد اسلامی،یزد، ایران

² استاد فلسفه تعلیم و تربیت، دانشکده روان شناسی دانشگاه تهران (نویسنده مسئول)،

³ استادیار گروه علوم تربیتی و روانشناسی، واحد یزد، دانشگاه آزاد اسلامی،یزد، ایران

⁴ استاد جامعه شناسی، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه یزد

چکیده

هدف از نگارش این مقاله تبیین مفهوم «عقل»، به  مثابه یکی از مفاهیم مهم و پربسامد قرآنی، می­باشد. این مفهوم در قرآن­کریم جایگاهی ویژه دارد و تکرار این واژه، نشان­دهنده­ی­اهمیت وافر آن است. در این جستار با همین هدف  و از رهگذر روش توصیفی- تحلیلی  به  تحلیل­مفهومی «عقل» و استخراج مقولات معنایی آن از آیات قرآن­کریم پرداخته شده­است. جامعه تحلیلی تحقیق، شامل کلیه آیات قرآن­کریم به همراه تفاسیرشان و پایگاه­های اطلاعاتی مرتبط با موضوع تحقیق بوده که به صورت هدفمند مورد مطالعه و تجزیه­وتحلیل قرار گرفت. با بررسی بافت(سیاق) مفهوم و از طریق استخراج مفاهیم متقارب مشخص­شد که مفهوم «آیه-آیات» در اغلب موارد در کنار عقل سامان­یافته و ازاین­رو می­تواند هم­نشین «عقل» محسوب شود. مدالیل آیات ونشانه­هایی که باید نسبت به آن­ها عقل­ورزی شود، درآیات ناظر به­تکوین(پدیده­های طبیعی)، «توحید، معاد و نبوت» و در آیات ناظر به­تشریع، «ظواهرآیات وحی» می­باشد.                                                                 

کلیدواژه‌ها

• قرآن
• عقل
• آیه
• تحلیل مفهومی
• هم­نشینی

موضوعات

• اسلامی

عنوان مقاله [English]

The Concept of Wisdom in the Holy Quran With a Focus  on Syntagmatic Relations

نویسندگان [English]

• Hamide Tajamolian ¹
• Khosro Bagheri Noaparast ²
• saeed vaziri ³
• Seyed Alireza Afhani ⁴

¹ PhD student in counseling, Yazd Branch, Islamic Azad University, Yazd, Iran

² Professor of the philosophy of education, the Faculty of Psychology, University of Tehran, Tehran, (corresponding author).

³ Assistant Professor, Department of Educational Sciences and Psychology, Yazd Branch, Islamic Azad University, Yazd, Iran

⁴ Professor of Sociology, the Faculty of Social Science, University of Yazd

چکیده [English]

The purpose of this study is to explain the concept of "wisdom" as one of the most frequent and important Qur'anic concepts. The concept of wisdom, as a frequently used word in the Quran, is of great importance in the Holy Quran. Therefore, in this study, the conceptual analysis of "wisdom" and its semantic categories are extracted from the verses of the Holy Quran, using the descriptive-analytical approach. This research uses the verses of the Holy Quran along with their interpretations and databases related to the subject of the research, which were purposefully studied and analyzed. By examining the context in which this concept was used as well as extracting similar other concepts based on syntagmatic relations, it became clear that the concept of "sing-signs" is often organized alongside wisdom and therefore can be considered to have a syntagmatic relation with "wisdom". The denotation of the verses and the signs that should be rationalized are in the verses referring to creation (natural phenomena): "monotheism, resurrection and prophecy" and in the verses referring to legislation: "the exoteric meaning of revelation".

کلیدواژه‌ها [English]

• the Holy Quran
• wisdom
• sign
• conceptual analysis
• syntagmatic relations

نتیجه­ گیری

در این پژوهش، حوزه معنایی عقل با بررسی بافت یا سیاق آیات و با استفاده از مفاهیم مترادف و متقارب آن و  نیز تحلیل بر حسب مفهوم متضاد و نهایتا تحلیل برحسب شبکه مفهومی، کاویده شده است. «منع کردن» و «ربط دادن» دو مؤلفه­ای هستند که در معنای لغوی عقل در نظر گرفته می­شوند. اهل لغت، بیشتر «منع و امساک» را در معنای عقل اصل گرفته و دیگر واژگان مشتق از این ریشه را مرتبط با این معنا می­دانند. اما واقعیت این است که نمی­توان صرفاً یکی از این معانی را اصل گرفت و دیگری را وانهاد. عقل  از نظرگاه قرآن کریم، همواره نیازمند پشتیبانی وحی است؛ همان طور که ابزاری براى فهم و درک حقیقت وحى نیز هست. البته کسانى که از چنین توانى برخوردار نباشند، در صورت التزام به آیات تشریعی و تکوینی، اهل  سعادت و رستگاری خواهند بود.

عقل در قرآن­کریم ۴۹ بار به­کاررفته­است که تمامی کاربردهای آن، شکل فعلی دارند: (تعقلون، یعقلون، عقلوا، نعقل و یعقل). با بررسی تمام کاربردها به این نکته  رسیدیم که فعل عقل در قرآن، هم­نشینی قابل­توجهی با واژه­ی «آیه-آیات» و مصادیق آن دارد. این کثرت هم­نشینی ما را برآن­ داشت که معنای فعل عَقَلَ  را از طریق این هم­نشینی دریابیم. «آیه» به­معنای «علامت» و«نشانه» است. خداوند آیات خود، اعم ازتکوین (طبیعت) و تشریع احکام را برای انسان­ها فرومی­فرستد. نشانه­هایی چون فروفرستادن آب از آسمان، باد، شب­وروز، اِهلاک اقوام گذشته، آیات وحی و ...به­خودی­خود، موضوعیت ندارند؛ بلکه خدا ا ز انسان می‌خواهد از ظاهر این نشانه‌ها (دال) بگذرد و به باطن آن­ها (مدلول) دست­یابد. درواقع آیات و نشانه­ها، متعلق فعل عَقَلَ هستند. باتوجه به این توضیح، عقل،به­معنی«رابطه برقرارکردن» بین دال­ها و مدالیل آن­هاست. این معنا ازعقل، بامؤلفه «ربط» که درمعنای لغوی عقل درنظرگرفته می‌شود،مطابق است. مدالیل آیات و نشانه­هایی که باید نسبت به آن­ها عقل­ورزی شود، درآیات تکوین(طبیعت)، «توحید (البته بیشتر توحیدربوبی)،معاد و نبوت» و در آیات ناظر به­تشریع احکام: «ظواهرآیات وحی» می­باشد.