عقل و دین

شماره جاری

بر اساس شماره‌های نشریه

بر اساس نویسندگان

بر اساس موضوعات

نمایه نویسندگان

نمایه کلیدواژه ها

درباره نشریه

اهداف و چشم انداز

اعضای هیات تحریریه

اصول اخلاقی انتشار مقاله

بانک ها و نمایه نامه ها

پیوندهای مفید

پرسش‌های متداول

فرایند پذیرش مقالات

اطلاعات آماری نشریه

اخبار و اعلانات

مبانی دینی پاسخگویی در قرآن کریم: راهبردی برای سیستمهای اجتماعی عقلانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه مدیریت و برنامه ریزی دانشگاه شیراز

2 دانشجوی دکترای مدیریت آموزشی دانشگاه شیراز و عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور

3 استاد گروه مدیریت و برنامه ریزی دانشگاه شیراز

4 دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق دانشگاه شیراز

چکیده

این پژوهش با هدف تبیین مفهوم پاسخگویی از طریق غور و بررسی در مبانی نظری و آیات قرآن کریم و روایات دینی مرتبط و با بهره­گیری از فرایند چرخه­ای تحلیل کیفی انجام شده است. بخش اول پژوهش نشان دهنده فراگیر بودن مفهوم پاسخگویی در قلمروهای مختلف زمانی، مکانی و موضوعی است؛ از پاسخگویی در برابر خداوند تا پاسخگویی به مردم. در بخش دوم از طریق مطالعه آیات قرآنی و تدبُر بر روی آنها با بهره­گیری از فهرست موضوعی تفاسیر نور و نمونه و با بهره­گیری از روش تحلیل محتوای کیفی فرایند چرخه­ای تحلیل، 59 مفهوم فراگیر احصاء و سپس این مفاهیم در ذیل 20 مفهوم محوری دسته بندی و در نهایت 9 مفهوم سازماندهی شده مشتمل بر حق گرایی، باطل گریزی، اطاعت الهی، عدم تکبر، ایمان، عمل صالح، تقوا، موازین الهی و وعده الهی به عنوان مبانی پاسخگویی در سه حوزه شناختی، عاطفی و رفتاری به منظور ترویج و توسعه آموزه­های قرآنی حکمرانی اسلامی در سیستم­های اجتماعی عقلانی پیشنهاد شده است.
 

تازه های تحقیق

نتیجه­گیری

یکی از مهم­ترین وجه تمایز نظام­های مردم­سالار و به خصوص نظام اسلامی از غیر آن، وجه پاسخگویی و قبول مسئولیت در قبال مردم بودن است و در نظام اسلامی، مسئله مشروعیت و مقبولیت محصول تعامل پاسخگویی، کارآمدی، مسؤلیت و تکلیف­پذیری است و لذا در آموزه­های اسلامی، مسئله پاسخگویی، با مقوله­هایی همچون؛ مسئولیت، اخلاق، امانت، مشروعیت و حکمرانی رابطه تنگاتنگ و درهم تنیده­ای داشته و پاسخگویی به نوعی انجام تکالیف شرعی است که خداوند بر عهده انسان نهاده است و هیچ فرد و نهادی از این مسئله پاسخگویی استثنا نشده است. آنچه در این مقاله به عنوان نتیجه­گیری کلی می­توان ارائه نمود بدین شرح است:

1. بر اساس یافته­های پژوهش؛ مسئولیت و پاسخگویی در نظام اسلامی، چارچوب چند وجهی جامعی را در بر می­گیرد شامل؛

الف) پاسخگویی عام انسان به خداوند، وجدان، اعمال و کردار و دعوت پیامبران،

ب) پاسخگویی خاص پیامبران به درخواست مردم و خداوند و در نهایت

ج) مسئولیت و پاسخگویی خداوند نسبت به درخواست عامه بندگان و به درخواست­های پیامبران؛ به عبارت دیگر این پاسخگویی در آموزه­های قرآنی، شامل پاسخگویی عمودی(نسبت به خداوند)، نسبت به دیگران و نسبت به اعمال و کردار خود انسان(افقی) است.

2. در بخش دوم پژوهش حاضر بر مبنای روشی جدید(فرایند چرخه­ای تحلیل) کوشیده شده است تا موارد و مصادیق متعدد مرتبط با مبانی پاسخگویی در آیات نورانی قرآن کریم بررسی و تحلیل شده و با طی کردن مسیر پیش­رونده روش تحلیل مورد ذکر، این مبانی مفهومی به دست آید که در این پژوهش این مبانی مشتمل بر حق گرایی و وعده الهی به عنوان مبانی ذهنی و ادارکی (شناختی)؛ عدم تکبر، تقوا و ایمان به عنوان مبانی بینشی و نگرشی (عاطفی)؛ اطاعت الهی، عمل صالح، موازین الهی و باطل گریزی به عنوان مبانی عملی و رفتاری شناسایی و تدوین گردیده است. بدیهی است که در فضای مفهومی این پژوهش می­توان گفت این مبانی پاسخگویی، اولاً پیش­نیازها، الزامات و پیش­زمینه­های پاسخگویی و در ثانی آن نوع از مبانی است که هدایتگر انسان و همچنین سیستم اجتماعی در جهت نیل به سعادت و کمال انسانی و اجتماعی مدنظر دین اسلام است و از جهان­بینی و معرفت­شناسی غربی که عمدتاً متکی بر فلسفه مادی­گرایانه و کسب سود دنیوی هستند، متفاوت می­باشد.

3. ابتناء به این مبانی سه­گانه شناختی، عاطفی و رفتاری قرآنی در حوزه پاسخگویی، علاوه بر کسب پاداش­های اخروی، زمینه دستیابی به پیامدهای مثبت اجتماعی و همچنین موجب ترویج و توسعه الگوی حکمرانی الهی در سیستم­های اجتماعی- عقلانی و سایر نظام­های عقلایی کشور خواهد شد، که نتیجه­اش افزایش اعتماد و رضایتمندی عمومی مردم از دستگاه­ها و سازمان­های مختلف کشور و کاهش فساد اداری و اخلاقی در حوزه­های مختلف سازمانی و در نتیجه افزایش کارآمدی، اثربخشی و در نهایت سلامتسازمانی سیستم­های اجتماعی- عقلانی است و لذا با توجه به دلایل عقلی و شواهد مرتبط با لزوم توسعه علوم انسانی اسلامی بومی و نیز تجربه حاصل از این پژوهش و چارچوب حاصل شده برای پاسخگویی در سیستم­های اجتماعی در طیف وسیعی از سازمان­ها، می­بایست زمینه توسعه مفاهیم سازمانی به خصوص مفهوم پاسخگویی با رویکردی اسلامی در کشور فراهم آید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Religious Foundations of Accountability in the Holy Quran: A Strategy for Rational Social Systems

نویسندگان [English]

  • jafar torkzadeh 1
  • mahdi amiri 2
  • rahmat allah marzoghi 3
  • mohamadjavad salmanpour 4
  • jafar jahani 1

1 faculty member of shiraz university

2 pnu faculty member

3 faculty member of shiraz university

4 faculty member of shiraz university

چکیده [English]

The purpose of this study is to explain the concept of response through deep thinking and examining the theoretical foundations and related Qur’an verses and utilizing the cyclic process of qualitative analysis. The first part of the study shows that the concept of response is pervasive in different temporal, spatial and thematic domains; from being accountable to God to being accountable to people and even to being part of the body. In the second part by studying the verses and meditating on them using interpretations Noor and Nemooneh 59 The pervasive concept of statistics And then these concepts are categorized into the following 20 core concepts and finally 9 organized concepts including The tendency to right, to evade falsehood, to follow God, Humility Righteous faith and action, Piety, Standards, And the divine promise In order to promote and develop the Qur'anic teachings, Islamic governance has been proposed in the socio-intellectual systems .

کلیدواژه‌ها [English]

  • Accountability
  • Responsibity
  • Religious governance
مراجع
 قرآن کریم
نهج­البلاغه، (1384)، ترجمه علی شیروانی،قم، مؤسسه انتشارات دارالعلم.
1-        ابراهیمی دینانی، غلامحسین، (1376)، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، تهران، طرح نو. 
2-        ابن ابی الحدید، (1387 ق)، شرح نهج­البلاغه، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
3-        ابن­منظور، محمد بن مکرم، (1414 ق)، لسان العرب، بیروت، دارالفکر.
4-        اردلان، محمدرضا، بهشتی­زاد، رقیه و سلطانزاده، وحید(1395)، «امکان استقرار سازمان های پاسخگوی سریع بر اساس مولفه­های یادگیری سازمانی»، پژوهشنامه­ی مدیریت اجرایی، سال هشتم، شماره­ی پانزدهم.
5-        السبزواری، (1417 ق)، شرح منظومة، به کوشش حسن حسن زاده آملی، تهران، ناب.
6-        الوانی، سیدمهدی، امیری، مقصود و احمدی، کیومرث، (1391)، «از اخلاق اجتماعی سازمانی تا پاسخ­گویی اجتماعی سازمانی؛ رویکردی جهت استقرار نظام پاسخ­گویی احتماعی سازمانی در سازمانهای دولتی ایرانی»، فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، سال هفتم، شماره 1.
7-        الوانی، سیدمهدی  و احمدی، کیومرث(1392)، «مفهوم پاسخ گویی اجتماعی سازمانی و ضرورت تبیین مولفه های آن در سازمان های دولتی ایران»، فصلنامه مدیریت سازمان­های دولتی؛ سال اول، شماره 3.
8-        امید، مسعود، (1373)، «ماهیت ایمان از دیدگاه علامه طباطبائی»، کیهان اندیشه، شماره 57.
9-        ایجی، قاضی عضدالدین، (بی تا)، المواقف، بی جا، الشریف الرضی.
10-    تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، (1410 ق)، غررالحکم و دررالکلم، قم، دارالکتاب الاسلامی.
11-    ترک­زاده، جعفر، (1388)، «روش پژوهش فرایند چرخه­ای تحلیل، روشی برای گردآوری، تحلیل و استنتاج از داده­های کیفی پربعد در مسیر توسعه دانش مدیریت اسلامی»، روش­شناسی علوم انسانی، س 15، ش 61. 
12-    حسنی، محمد و شاهین مهر، بهار، (1394)، «مدل­یابی روابط بین اخلاق حرفه­ای و مسئولیت اجتماعی با پاسخگویی سازمانی»، فصلنامه اخلاق در علوم و فنّاوری، سال دهم، شماره 1.
13-    خسروپناه، عبدالحسین، (1392)، «ترابط عقل و دین و تأثیر آن بر فرهنگ اسلامی»، راهبرد فرهنگ، شماره 23.
14-    دانشی، غلامرضا، لسانی، مهدی، علوی، سید حمیدرضا و اخلاقی، مسعود ، (1398)، «استنباط­های رهبری آموزشی مبتنی بر شناخت خدا و انسان در تفسیر المیزان توسط علامه طباطبایی»، رهیافتی نو در مدیریت آموزشی، سال دهم، شماره 3، پیاپی 39.
15-    درایتی، مصطفی، (1413 ق)، معجم الالفاظ غرر الحکم، قم، مکتب الاعلام الاسلامی.  
16-    ذاکری، محمد، اسدی، اسماعیل و لطفی، هادی، (1390)، «تبیین الگوی پاسخگویی و نظارت بر نظام اداری در حکومت علوی از منظر رابطه بوروکراسی و دموکراسی»، رسالت مدیریت دولتی، سال دوم، شماره چهارم.
17-    راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (1412 ق)، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالعلم.
18-    رستمیان، محمدعلی، (1393)، «مسئولیت­پذیری و وظیفه­شناسی از دیدگاه قرآن و روایات اهل بیت (ع)»، پژوهشنامه حکمت اهل بیت(ع)، سال اول، شماره 2.
19-    شریعتی، غلام­محمد و کاظمی، معصومه، (1395)، «بررسی میدان معنایی اطاعت در نظام توحیدی قرآن»، دوفصلنامه قرآن شناخت، سال نهم، شماره اول، پیاپی 16.
20-    شهرستانی، محمدبن عبدالکریم، (1367)، المِلل و النَّحَل، قم، الشریف الرضی.
21-    جرجانی، عبدالقاهر بن عبدالرحمن، (1371)،  اسرار البلاغه فی علم البیان، نیویورک، اسپرینگر.
22-    حجاج نیشابوری، مسلم، (1412 ق)، صحیح مسلم، ج 1، مصر، دارالحدیث.
23-    طریحی، فخرالدین، (1375)، مجمع البحرین، تهران، کتاب­فروشی مرتضوی.
24-    طوسی، محمدبن حسن، (1406 ق)، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، بیروت، دارالاضواء.
25-    علیخانی، علی اکبر، (1384)، «نحوه پاسخگویی در حقوق اساسی نظام جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق (ع)، شماره 26.
26-    عمید، حسن، (1390)، فرهنگ عمید، چاپ سی و هشتم، تهران، امیرکبیر.
27-    غزالی، ابوحامد، (1412 ق)، احیاءالعلوم الدین، مصر، دارالحدیث.
28-    فراهیدی، خلیل بن احمد، (1410 ق)، کتاب العین، قمف هجرت.
29-    فولادی، حفیظ الله و شفیعی، عباس، (1397)،«پاسخگویی کارگزاران از دیدگاه امیرالمؤمنین علی علیه السلام در نهج البلاغه»، تحقیقات نهج البلاغه، سال 17، شماره 57.
30-    قرشی، سیدعلی اکبر، (1381)،  قاموس قرآن، چاپ شانزدهم، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
31-    قمی، شیخ عباس، (1402ق)، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، تهران، فراهانی.
32-    کبیری سرمزده، جعفر، (1395) «مفهوم حق در دو پارادایم فقه مدنی و دموکراسی غربی»، آموزه­های فقه مدنی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، شماره 14.
33-    کردفیروزجایی، اسدالله، (1398)، «اعتبارسنجی کارکرد معرفتی عقل با تأکید بر دیدگاه شیخ مفید»، دوفصلنامه عقل و دین، سال یازدهم، شماره بیستم.
34-    کلینی رازی، محمدبن یعقوب، (1381 ق)، اصول کافی، مکتبه الصدوق تهران.
35-    مجلسی، محمد باقر، (1403ق)، بحار الانوار، بیروت، موسسه الوفاء.
36-    محاسبی، حارث ابن اسد، (1420ق)، الرعایة لحقوق اللّه، مصر، دارالیقین.
37-    محدثی، جواد، (1376)، «ایمان چیست؟ مؤمن کیست؟ »، دوماهنامه بشارت، شماره 1.
38-    مصباح یزدی، محمدتقی، (1379)،  راه راهنماشناسی، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
39-    مصطفوی خراسانی، سید جواد، (1377)، الکاشف عن الفاظ نهج البلاغه فی شروحه، لندن، تیندال.
40-    مطهری، مرتضی، (1395)، ده گفتار، قم، انتشارات صدرا.
41-    مقداد، فاضل، (1405 ق)، إرشاد الطالبین إلى نهج المسترشدین، به اهتمام محمود مرعشی، قم، کتابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی(ره).
42-    مکارم شیرازی، ناصر، (1374)، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
43-    میدری، احمد و خیرخواهان، جعفر، (1383)، حکمرانی خوب: بنیان توسعه، تهران، مرکز پژوهش­های مجلس شورای اسلامی.
44-    نبوی، سیدعباس، (1383)، «کالبدشکافی نظری و کاربردی رویکردهای پاسخ گویی در نظام ولایی»، اندیشه حوزه، شماره 49 و 50.
45-  نراقی، مهدی بن ابی ذر معروف به ملامحمدمهدی، (1383ق)، جامع السعادات، ج۳، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات.
46- Basri, Hasan, Nabiha, Siti and Majid, Shabri., (2016), "Ccounting and Accountability in Religious Organizations: An Islamic Contemporary Scholars" Perspective, Gadjah Mada International Journal of Business, Vol. 18. No.2.
47- Ferris, Elizabeth, (2005), “Faith-Based and Secular Humanitarian Organizations”, International Review of the Red Cross, Vol. 87, No. 858.
48- Hopkins, Michael., (2004). "corporate social responsibility: an issues paper. International Labour Office". Geneva Working Paper, No. 27.
49- Iqmal Hisham Kamaruddin, Muhammad & Auzair, Sofiah., (2019), "Integrated Islamic Financial Accountability Model for Islamic Social Enterprise (ISE)", the Journal of Muamalat and Islamic Finance Research, Vol. 16, No. 1.
50- Lewis M.K., (2006), “Accountability and Islam”, Paper Presented at the Fourth International Conference on Accounting and Finance in Transition, Australia, Adelaide.
51- Maali, Bassam and Napier, Christopher., (2007), “Twenty Five Years of Islamic Accounting Research: A Silver Jubilee Review”, Paper Presented at the 5th Asia Pacific Interdisciplinary Perspectives on Accounting Conference, Australia, Auckland.
52- Saad, R. A. J., Aziz, N. M. A. & Sawandi, N., (2014). "Islamic accountability framework in the zakat funds management". Procedia-Social and Behavioral Sciences, 164.
53- Sarantakos, Sotirios, (1998). Social Research, ٢nd Ed, Hampshier & London, Mac Millan Press Ltd.
54- Siraj, S. A., (2012). An empirical investigation into the accounting, accountability and effectiveness of waqf management in the State Islamic Religious Councils (SIRCs) in Malaysia (Doctoral dissertation). Cardiff University, United Kingdom.
55- Sulaiman, M., (2005), “Islamic Corporate Reporting, Between the Desirable and the Desired, First edition, Malaysia, International Islamic University Malaysia, Research Centre.
 
عقل و دین
دوره 12، شماره 22 - شماره پیاپی 22
فروردین 1399
صفحه 91-112
فایل ها
هم رسانی
ارجاع به این مقاله
آمار