نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه علوم رضوی

2 استایار جامعه المصطفی شعبه مشهد

3 دانشجوی دکتری دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

 
بحث از عقلانیت دین یکی از مهمترین مباحث در حوزه دین پژوهشی به شمار می‌آید. بعضی قائل به عقلانیت حداکثری بوده و تک­تک آموزه‌های دینی را مستقیماً قابل اثبات منطقی دانسته‌اند. دقیقاً در نقطه­ی مقابل، دیدگاهی است که معتقد است سنجش گزاره‌های دینی با عقل، تقابل با ایمان­گروی داشته و دینداری هیچ سنخیتی با عقل­گروی ندارد. بعضی نیز در عین اعتقاد به اثبات­پذیری برخی از گزاره‌های دینی، آنها را نقدپذیر دانسته‌اند. در این مقاله بر اساس نظریه­ی ادراکات حقیقی و اعتباری علامه طباطبایی و تقسیم گزاره‌های دینی به نظری و عملی، عقلانیت هر یک از این دو بخش را به ­صورت مجزا بررسی کرده و دین را در هر دو بخش حکیمانه دانسته‌ایم. عقلانیت گزاره‌های نظری از آنجا که تحت ادراکات حقیقی طبقه­بندی می­شوند، به اثبات­پذیری منطقی آنها است. امّا گزاره‌های عملی اگرچه به­خاطر اعتباری­بودن از تیررس برهان خارجند؛ ولی این به­معنای عدم معقولیت آنها نیست؛ چرا که معقولیت آنها وابسته به غایات معقولی است که بر آنها مترتب می‌شود.
     

تازه های تحقیق

بر اساس مطالب مذکور، معلوم شد هیچ یک از سه نظریه عقل­گرایی حداکثری، ایمان­گروی، و نقد­پذیری، فارغ از نقدهایی که به هر یک وارد است، نظریه کاملی نبوده و لذا قابل پذیرش نیست؛ چون در هیچ یک از آنها تفکیکی بین گزاره­های نظری و عملی صورت نپذیرفته و عقلانیت همه­ی بخش­های دین به یک­نحو مورد بررسی و مداقه قرار گرفته است. به اعتقاد ما تفکیک منقح ادراکات به حقیقی و اعتباری توسط علامه طباطبایی، تاثیر به­سزائی در فهم گزاره­های نظری و عملی دین ایفاء کرده، و معنای عقلانیت هر یک از این دو حوزه را بهتر تبیین خواهد کرد.

بر مبنای نظریه­ی علامه طباطبایی گزاره­های نظری دین یعنی اعتقادات، ذیل گزاره­های حقیقی طبقه­بندی می­شوند، همان­طور که گزاره­های عملی دین یعنی اخلاق و فقه جزء گزاره­های اعتباری قرار می­گیرند. براین­اساس گزاره‌های نظری، کاشف از واقعیت خارجی بوده ولی گزاره‌های عملی، چون اموری اعتباری هستند، جز در مقام عمل هیچگونه مطابقی ندارند. به­همین دلیل عقلانیت گزاره‌های نظری با عقلانیت گزاره‌های عملی متفاوت است. عقلانیت گزاره‌های نظری به­معنای قابلیت اثبات منطقی مستقیم یا غیرمستقیم آنها از طریق برهان عقلی است. ولی عقلانیت گزاره‌های عملی دین به­معنای این است که این گزاره‌ها در جهت رفع نیازهای واقعی انسان و حصول سعادت او جعل شده‌اند و تحقق آنها در ظرف عمل موجب فعلیت­یافتن سعادت مذکور می‌شود. بنابراین هم بخش نظری دین اسلام دارای عقلانیت است و هم بخش عملی آن. بخش نظری عقلانی است چون خردپذیر است، ولی اگر خرد‌پذیری را اعم از اثبات‌پذیری مستقیم و غیرمستقیم بدانیم، همه­ی گزاره‌ها و باورهای نظری در دین اسلام خرد‌پذیر محسوب می­شوند و اگر خردپذیری را به اثبات­پذیری مستقیم و مستقل اختصاص بدهیم، گزاره‌های نظری دو دسته خواهند بود: خردپذیر و خردگریز، و گزاره‌های خردستیزی وجود ندارد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Religious rationality based on the theory of Allamah Tabatabaei in real and credit perceptions

نویسندگان [English]

  • Mohammad Mahdi Kamali 1
  • \ Mohammad Eshagh Arefi 2
  • Mohammad Hadi Kamali[ 3

1 Assistant Professor of Razavi University of Islamic Sciences.

2 Assistant Professor of Razavi

3 PhD student in Islamic philosophy at Ferdowsi University kamali.mohammadhadi@gmail.com

چکیده [English]

 
Talk about the rationality of religion is considered one of the most important issues in the field of religious studies. Some believe that the rationality of religion is maximal. In their view all religious teachings are directly logical provable. According to another view, the evaluation of religious propositions with the reason is against religion. Therefore, religiosity has no compatible with rationalism and they are contraries. The third group believes that only some religious statements can be substantiated, but all of them can be criticized.
in this article based on theory of Allamah Tabatabaei in real and credit perceptions, we believe that all of the religious propositions are rational,
but the meaning of rationality of theoretical part of religion is different from the meaning of rationality of practical part.
Rationality of theoretical propositions of religion can be evaluated by provability of them. But practical propositions of religion although are indemonstrable by logical arguments, but this did not mean they were not rationality. Because their rationality is proved by the rational ends of them.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rationality. Religious. Fideism. Real and credit perceptions. Religiosity. Allamah Tabatabaei
  1. قرآن کریم.
  2. دهخدا، علی اکبر، )1377(، لغتنامه، چاپ دوم از دوره جدید، تهران: دانشگاه تهران با همکاری انتشارات روزنه.
  3. عمید، حسن، )1362(، فرهنگ عمید، چاپ چهارم، تهران: انتشارات امیر کبیر.
  4. علی تبار فیروز جائی، رمضان، )1390(، فهم دین مبانی کلامی برآیند و برونداد، چاپ اول، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
  5. طباطبایی، محمدحسین، )1417ق(، المیزان فى تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسین حوزه علمیه قم.
  6. ___________، )1379(، اصول فلسفه و روش رئالیسم، چاپ یازدهم، مقدمه و پاورقی از مرتضی مطهری، تهران: انتشارات صدرا.
  7. ___________، )1387(، انسان از آغاز تا انجام، چاپ اول، ترجمه و تعلیقات از صادق لاریجانی، قم: انتشارات بوستان کتاب.
  8. ___________، )1362(، رسائل سبعه(رساله اعتباریات)، چاپ اول، تهران: بنیاد علمی و فکری استاد علامه سید محمد حسین طباطبایی، چاپ حکمت.
  9. ___________، )1430ق(، نهایة الحکمة، تصحیح و تعلیق عباسعلی زارعى سبزوارى، چاپ پنجم، قم، مؤسسة نشر إسلامی.
  10.  طوسى، خواجه نصیر الدین، (1407ق) تجرید الاعتقاد، چاپ اول، دفتر تبلیغات اسلامی.
  11. کمالی محمد مهدی؛ اکبریان، رضا، )1394(، «معرفت شناسی گزاره‌های اخلاقی بر مبنای نظریه ادراکات اعتباری علامه طباطبایی»، فلسفه و کلام اسلامی، سال چهل و هشتم، شماره اول، بهار و تابستان 1394، ص 99-120.
  12. کمالی، محمد مهدی و محمد هادی؛ اکبریان، رضا، )1395(، «ثبات یا نسبیت گزاره‌های اخلاقی از دیدگاه علامه طباطبایی»، آموزه‌های فلسفه اسلامی، شماره 18، بهار و تابستان 1395، ص 51-75.
  13. مایکل پترسون و دیگران، )1384(، عقل و اعتقاد دینی، چاپ چهارم، ترجمه احمد نراقی و ابراهیم سلطانی، تهران: انتشارات طرح نو.
  14. معین، محمد، )1360(، فرهنگ فارسی، چاپ چهارم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
  15. ملکیان، مصطفی، )1381(، راهی به رهائی؛ جستارهایی در عقلانیت و معنویت، چاپ اول، موسسه پژوهشی نگاه معاصر.
  16. _________، )1385(، مشتاقی و مهجوری، چاپ اول، نشر نگاه معاصر.