دین مبین اسلام برای خردورزی و عقلانیت، اهمیت شایانی قائل است. امام کاظم7 به هشام فرمود:
ای هشام، خدای متعال هیچ چیزی را تقسیم نکرد که برتر از عقول باشد. خواب عاقل از بیداری جاهل برتر است. اقامت عاقل از سفر جاهل برتر است. خدای متعال هیچ پیامبری برنینگیخت مگر این‌که عقلش را کامل کرد و عقلش از عقول همه امت برتری یافت. هیچ چیزی در ضمیر ...
بیشتر
دین مبین اسلام برای خردورزی و عقلانیت، اهمیت شایانی قائل است. امام کاظم7 به هشام فرمود:
ای هشام، خدای متعال هیچ چیزی را تقسیم نکرد که برتر از عقول باشد. خواب عاقل از بیداری جاهل برتر است. اقامت عاقل از سفر جاهل برتر است. خدای متعال هیچ پیامبری برنینگیخت مگر این‌که عقلش را کامل کرد و عقلش از عقول همه امت برتری یافت. هیچ چیزی در ضمیر پیامبران برتر از جهاد عقلی مجتهدان نیست و هیچ بنده‌ای فرائض خدا را ادا نکرد مگر این‌که درباره آن به تعقل پرداخت و هیچ عابدی در فضیلت عبادت به فضیلت عاقلان نرسید. عاقلان همان‌هایند که خدای متعال درباره‌شان می‌فرماید: «جز خردمندان متذکر نمی‌شوند.»[1]
از این روایت چند نکته به دست می‌آید:
1ـ خدای متعال به انسان نعمت‌های بی‌شماری داده است، ولی هیچ نعمتی برتر از عقل نیست.
2ـ خواب عاقل برتز از خواب جاهل است.
3ـ توقف عاقل در یک نقطه برتر از سیر و سیاحت جاهل است.
4ـ هیچ بشری تا عقلش کامل نشد به نبوت یا رسالت مبعوث نشد.
5ـ عقل پیامبران از عقول همه آحاد امتشان بالاتر است.
6ـ در ضمیر پیامبران جهاد عقلی انسان‌ها از هر جهادی برتر است.
7ـ عبادت در صورتی ارزش دارد که توأم با تعقل باشد و عابدان با عاقلان قابل قیاس نیستند.
8ـ تذکر پذیری برای انسان از ارزش‌های والاست. ولی این ارزش والا تنها در خور خردمندان است. ({وَمَا یَذَّکَّرُ إِلا أُولُو الألْبَابِ})
9ـ از آن‌جا که عقل را معصوم در برابر جهل و عاقلان را در برابر جاهل قرار داده، معلوم می‌شود که انحراف از راه عقلانیت، جهالت است و بنابراین، انسان‌های عقل‌گریز و عقل‌ستیز و آن‌هایی که عقل را اسیر هوا و هوس کرده و هوا و هوس را امیر ساخته‌اند، جاهلند.
10ـ بی‌جهت نیست که برخی از فلاسفه، حکماء را بعد از انبیاء از اشراف اهل بهشت شمرده‌اند، و این نیست مگر به واسطه عقلانیت آن‌ها که در بعد نظر در پی کشف حقیقت و در بعد عمل، در پی فعل جمیلند.
[1]. یا هشام، ما قسم اللهُ شیئاً أفضَلُ مِنَ العقوُل، فنومُ العاقلِ أفضلُ مِن سهرِ الجاهل، و إقامةُ العاقلِ أفضلُ مِن شخوصِ الجاهلِ، و لا بعثَ اللهُ نبیّاً و لا رسولاً حتّی یستکمل العقل، و یکون عقلهُ أفضل من اجتهادِ المجتهدین و ما أدی العبد فرائض الله حتّی عقل عنه و لا بلغ جمیع العابدین فی فضل عبادتهم ما بلغ العاقل، و العقلاء هم أولوالالباب الذین قال الله تعالی: {وَمَا یَذَّکَّرُ إِلا أُولُو الألْبَابِ} (بقره:2، آیه 269). (کلینی، محمد بن یعقوب. 1388ق: ج1، ص12و13؛ دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم)
